Historia e Perandorise Osmane,mbeshtetur ne dokumenta dhe jo ne skenaret e filmave turq ....

Historia e Perandorise Osmane,mbeshtetur ne dokumenta dhe jo ne skenaret e filmave turq ....



Ka disa kohe qe kanale TV shqiptare po e ''kenaqin'' opinionin tone me filma te panumert turq,me tema nga dashuria,por qe brenda ketyre te temave te ''ashkut'' i meshohet fort dhe zakoneve muslimane te mbeshtetura ne Kuran,me tema nga historia e ''Perandorise se Madherishme'' osmane,ku Sulltani i madh defrente ne haremin e tij me robinat e te krishtera, te sjella nga vendet pushtuara,por qe shume fakte hstorike ne keto filma jane retushuar apo deformuar.

Aresyet i dine vetem regjisoret turq,qe jane pjese e shtetit islamik qe qeveris sot Turqine,njekohesisht keto retushime te historise,sidomos me Shqiperine,pelqehen edhe nga ata politikane dhe media shqiptare,qe jane bere njesh kollone me Taip Erdoganin,duka na e njehesuar ne shqiptareve gjakun tone,me gjakun turk...

Dhe pikerisht per tu dhene nje hapsire sa me te madhe disuktimeve rreth te vertetave te perandorise osmane per opinionin tone,qe po miklohet nga keta filma kaq ''dramatik'',po japim disa te dhena historike per perandorine qe na mbajti edhe ne shqiptareve nen sundimin e saj per afro 500 vjet.
(Shenimi im)



Perandoria Osmane (1299 - 1923), është shteti paraardhës i Republikës së Turqisë së sotme dhe një nga perandoritë më të mëdha të historisë. Përfshinte 22,9 milion km² në majë të lulëzimit në shekullin XVI duke mbajtur të pushtuara viset nga Afrika Veriore, Lindja e Afërt, Kaukazi deri në Evropë. Ishte rivali kryesor i shteteve evropiane kundër të cilave ndërmori shumë fushata ushtarake. Brenda perandorisë mbizotëronte rendi ushtarak dhe aristokracia e zgjedhur e padishahut ose sulltanit, sovranit të shtetit.Kryeqyteti ishte Stambolli (Konstandinopoja)

Shekujt XVI dhe XVII ishin kulmi i lulëzimit të kësaj perandorie, ndërsa në shekujt XVIII dhe XIX luftërat e shpeshta me Rusinë dhe Austro-Hungarinë shënojnë rënien. Përfshirja në Luftën e Parë Botërore, në krah me fuqitë qendrore, Austro-Hungarinë dhe Perandorinë Gjermane, osmanëve iu solli shkatërrimin e plotë të perandorisë së tyre. Lëvizjet nacionaliste turke shpallën Republikën e Turqisë në territorin e mbetur, i cili kryesisht banohej nga populli turk.

Perandoria Osmane në shek. XVII-XVIII

Anglia e udhëhequr nga qëllimet e saj në luftën kundër shteteve të tjera evropiane, filloi të mbështesë shtetin osman dhe të ndikojë në politikën e tij të jashtme. Në sajë të ndihmës së vertete, osmanët në vitin 1645 morën nga venecianët ishullin e Kretës, qendrën e rëndësishme tregtare në Mesdhe.

Në mesin e shek XVII, gjendja ndërkombëtare e Perandorisë Osmane u keqësua. Në mbarim të luftës 30-vjeçare (1689) në Evropë ndodhën një varg ndryshimesh të mëdha. Franca kërkonte të mbizotëronte në Evropën Qendrore dhe Perëndimore. Austria, humbjet në Perëndim donte t’i kompensonte në Lindje, duke i marrë shtetit osman tokat hungareze. Rusia kërkonte Ukrainën, për të cilën ishte interesuar edhe Polonia.

Në vitet 70 të shek. XVII shteti osman zhvilloi një luftë të gjatë me Poloninë. Kjo e fundit u ndihmua nga Rusia. Sulltani u detyrua t’i lëshojë Polonisë afro 2/3 e territorit të Ukrainës, kurse Rusisë Kievin e bregun e majtë të Ukrainës.

Lufta Osmano-Austriake

Luftën më të gjatë shteti osman e zhvilloi me Austrinë. Lufta filloi në vitin 1683. Pretekst ishte përkrahja që i bëri Austria grupit kundërosman. Ushtria osmane arrinte mbi 170 000 veta kurse ushtria austro-polake deri 63000 veta. Në ushtrinë osmane ishin marrë me forcë persona që nuk kishin kapur armë me dorë: si shërbëtorë, zejtarë, tregtarë etj. Ushtria osmane me në krye sulltan Mehmetin IV dhe vezirin e madh, Kara Mustafa pashën, hynë në territoret hungareze që ndodheshin nën Austrinë. Sulltani synonte të merrte Vjenën.

Rrethimi i Vjenës zgjati dy muaj. Atë e mbronin 13000 veta si zejtarë, studentë, banorë të tjerë e fshatarë të krahinave përreth. Ndonëse nuk ishin të armatosur mirë ata i qëndruan ushtrisë osmane. Gjatë sulmeve për pushtimin e Vjenës sulltani humbi pothuajse 1/4 e ushtrisë. Më 12 shator ushtria osmane u sulmua edhe nga një ushtri prej 25000 vetësh e përbërë nga polakë, ukrainas dhe kazakë e komanduar nga mbreti polak Jan Sobeski.

Të vënë midis dy zjarreve, osmanët pësuan disfatë, lanë 20000 të vrarë dhe 3000 topa. Veziri i madh mezi shpëtoi kokën dhe u tërhoq në Beograd. Atje u ekzekutua me urdhrin e sulltanit. Mbreti polak ndoqi ushtrinë gjatë tërheqjes dhe e theu atë edhe një herë në Brigjet e Danubit. Kjo disfatë e ushtrisë osmane ngjjalli shpresa për dëbimin e osmanëve nga Evropa. Por realizimi i kësaj kërkonte bashkimin e forcave të disa sheteteve.

Lidhja e Shenjtë

E quajtur ndryshe aleanca e shenjte në vitin 1684 u krijua një koalicion kundërosman.Në koalicion merrnin pjesë Austria, Polonia, Venediku, Malta dhe pas dy vjetësh hyri edhe Rusia.

Gjendja e shtetit osman ishte keqësuar edhe më shumë. Në letër ushtria osmane llogaritej rreth 300 000 veta, kurse në të vërtetë nuk i kalonte të 160 000 vetat. Përsa i përket armatimit dhe stërvitjes së ushtarakëve kishte të meta të mëdha. Më e keqe ishte gjendja e spahinjve. Forcat e Lidhjes së Shenjtë filluan luftën në vitin 1686.

Ushtritë austriake morën Budën që kishte 160 vjet që ndodhej në duart e osmanëve, thyen në Mohaç ushtrinë osmane, në vendin ku më 1526 u vendos fati i Hungarisë dhe pushtuan Beogradin; në Vidin pranë Danubit, u thye flota osmane. Në përparimin e shpejtë të ushtrisë austriake ndikoi edhe qëndrimi i ushtrisë osmane. Jeniçerët dhe një pjesë e ushtarëve të kategorive të tjera u rebeluan, braktisën frontin dhe u kthyen në Stamboll. Ushtria veneciane u hodh në sulm në More dhe në Dalmaci. Brenda një kohe të shkurtër në duart e venecianëve ra gjithë Moreja.

Në suksesin e forcave të Lidhjes së Shenjtë ndikoi dhe lufta çlirimtare e popujve të Ballkanit për të flakur zgjedhën osmane. U ngritën serbë, bullgarë, grekë dhe shqiptarë. Ata iu përgjigjën thirrjes së perandorit austriak për të luftuar kundër osmanëve. Kryengritje të fuqishme shpërthyen në rajone të Tërnovës e të Sofjes në Bullgari. Bojari rumun doli hapur kundër pushtetit qendror.

Kriza Lindore

Kriza lindore është emri i konfliktit mes Perandorisë Osmane dhe Evropës që rezultoi në ndryshimin e kufijve të vendeve evropiane midis të cilave dhe Perandoria Osmane.Shkaqet për shpërthimin e Krizës Lindore ishin kryesisht ekonomike, politike, dhe lëvizjet nacinalçlirimtare.

Probleme ekonomike

Në vitet 70 ekonomia e perandorisë osmane ndodhej në një amulli të përgjithshme. Gjatë dy dekadave të fundit vërshimi i mallrave të industrisë evropiane ishte trefishuar.

Më 1875 niveli i eksportit përfaqësonte çerekun e importit. Kriza e saj financiare ishte acaruar në kulm. Porta e Lartë ishte e detyruar të merrte çdo vit nga jashtë borxhe të reja, pasi me të ardhurat buxhetore nuk përballonte dot as gjysmën e shpenzimeve të veta. Më 1875 të ardhurat ishin 800 milionë franga ari, kurse borxhet e saj të jashtme kapnin 5,3 miliardë franga ari. Perandoria Osmane nuk ishte në gjendje të shlyente jo vetëm këstet e kredive, por as kamatën e tyre të përvitshme.

Probleme politike të brendshme

Me gjithë përpjekjet e tyre gjysmëshekullore, qarqet sunduese osmane nuk i siguruan dot Perandorisë së tyre as qetësinë e brendshme politike. Kryengritjet e masave popullore kundër shtypjes feudale dhe ato të kombësive joturke kundër zgjedhës osmane, vazhduan të shpërthenin në të katër anët e Perandorisë. Për më tepër, tani kishte dalë në skenë, si forcë e re kundërshtare, edhe lëvizja liberale demokratike turke, e përfaqësuar nga organizata e Osmanëve të Rinj, e cila synonte të zhdukte despotizmin feudal teokratik të sulltanëve.

Probleme politike të jashtme

Edhe gjendja ndërkombëtare po zhvillohej në dëm të saj. Gjatë viteve 70 kishte dalë në skenë Perandoria Gjermane, e cila kishte filluar të trondiste pozitat ndërkombëtare të dy perandorive koloniale, të Anglisë dhe të Francës. Disfata që pësoi Franca nga Prusia (1871), i dha rast Rusisë cariste të hidhte poshtë nenet e Traktatit të Parisit (1856), që e pengonin të armatosej në Detin e Zi kundër Perandorisë Osmane.

Po ashtu, Austro-Hungaria, pas disfatës që kishte pësuar politika e zgjerimit të saj në Gjermani e në Itali, kishte filluar të aktivizohej në drejtim të Gadishullit Ballkanik dhe të detit Egje. Gjatë kësaj kohe edhe Italia, e cila kishte përfunduar bashkimin e saj politik dhe kishte hyrë në radhët e Fuqive të Mëdha, ndonëse ishte ende e dobët, aspironte të vinte një këmbë në bregdetin lindor të Adriatikut.

Si pasojë e këtyre ndryshimeve, përballë Anglisë e Francës, të cilat përpiqeshin si edhe më parë ta mbanin në këmbë Perandorinë Osmane, tani, gjatë viteve 70, qëndronin dy fuqi të tjera të mëdha që dëshironin shembjen e saj të shpejtë - Rusia cariste dhe Austro-Hungaria.

Për të vënë në jetë planin e saj ekspansionist, Rusia filloi të nxiste popullsitë e shtypura të Turqisë Evropiane për kryengritje kundër Portës së Lartë dhe sidomos shtetet sllave ballkanike për luftë kundër Perandorisë Osmane. Për këtë qëllim ajo doli me flamurin e “pansllavizmit”, i cili në të vërtetë çonte në nënshtrimin e kombësive sllave dhe josllave ndaj politikës cariste.

Fillimi i lëvizjeve kundërosmane

Në këto rrethana shpërtheu në korrik të vitit 1875 kryengritja çlirimtare kundërosmane në Hercegovinë. Muajin tjetër ajo u shtri në Bosnjë. Në kryengritjet e të dy vendeve morën pjesë vetëm popullsitë sllave të krishtere. Banorët sllavë myslimanë, të cilët në Bosnjë përfaqësonin shumicën e popullsisë, qëndruan jashtë kryengritjes, madje pjesërisht anuan kundër saj. Me gjithë ndihmën që patën nga Serbia e Mali i Zi, kryengritësit nuk i bënë dot ballë kundërveprimit ushtarak osman. Në vjeshtë e në dimër, hovi i kryengritjeve ra, por në pranverën e vitit 1876 ato u gjallëruan përsëri. Për më tepër, në prill 1876 shpërtheu kryengritja çlirimtare në Bullgari. Megjithatë Porta e Lartë mundi përsëri t’i shtypte kryengritjet bullgare, boshnjake dhe hercegovinase.

Sapo shpërtheu kryengritja në Hercegovinë e në Bosnjë, Serbia e Mali i Zi u përpoqën ta shtrinin zjarrin e saj edhe në popullsitë e tjera të shtypura të Turqisë Evropiane. Ato i nxitën për kryengritje kundërosmane edhe shqiptarët, por këta nuk lëvizën, sepse panë që Beogradi dhe Cetina kishin qëllime aneksioniste ndaj trojeve të tyre.

Në qershor 1876, kur u pa se plani i shpërthimit të kryengritjes së përgjithshme të popujve të shtypur të Ballkanit kishte dështuar, Beogradi e Cetina kaluan në aksion të hapur. Serbia më 30 qershor dhe Mali i Zi më 1 korrik 1876 i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Serbia e Mali i Zi patën përkrahjen e Perandorisë Ruse, e cila u dërgoi armatimet e nevojshme dhe, së bashku me to, edhe 30 mijë “vullnetarë” rusë për të luftuar për çlirimin e “vëllezërve” sllavë nga zgjedha osman

Lufta në Shqipëri

Në këto rrethana të favorshme, ushtria austriake përparoi në Bullgari dhe në tokat e shqiptarëve. Në Prishtinë forcat austriake u pritën nga 5000 kryengritës shqiptarë, kurse në Prizren nga 6000 kryengritës të tjerë shqiptarë. Në betejën e Kaçanikut 2 janar 1690 ushtria austriake së bashku me kryengritësit shqiptarë pësunan disfatë. Pas kësaj ushtritë osmane, brenda një kohe të shkurtër, arritën të pushtonin qytetet e Rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës.

Shqiptarët luftuan përkrah austriakëve në Novobërdë e në disa qytete të tjera. Këto beteja përfunduan me fitoren e ushtrisë osmane. Pas këtyre disfatave, me austriakët u tërhoqën nga Kosova mjaft kryengritës. Faktin e largimit të mjaft kryengritësve nga Kosova e shfrytëzoi më vonë monarkia serbe e cila krijoi legjendën e së ashtuquajturës “shpërngulja e serbëve” nga Kosova dhe popullimin e saj prej shqiptarëve. Historiografia shqiptare me argumente shkencore ka hedhur poshtë këtë tezë anti-shqiptare.

Coptimi i Perandorisë Osmane

Lufta e dy monarkive ballkanike kundër Turqisë krijoi një situatë tepër të ndërlikuar në arenën ndërkombëtare. Cilido që të ishte përfundimi i saj, ajo do të tërhiqte ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha për të rregulluar, secila sipas interesave të vetë, hartën politike të Evropës Juglindore.

Në të vërtetë, një javë pas fillimit të luftës, më 8 korrik 1876, Rusia dhe Austro-Hungaria bënë me anën e dy notave të veçuara një marrëveshje të fshehtë në Rajhshtat (Reichsttadt) të Bohemisë për ta rregulluar Gadishullin Ballkanik sipas interesave të tyre ekspansionistë. Vjena e Peterburgu vendosën të mos ndërhynin ushtarakisht në konfliktin e Serbisë e të Malit të Zi me Turqinë.

Por të dyja palët ranë në ujdi që, po ta fitonte luftën Perandoria Osmane, nuk do të bëhej asnjë ndryshim në hartën politike të Gadishullit Ballkanik. Megjithatë, në këtë rast do ta detyronin Portën e Lartë të zbatonte në favor të popullsisë sllave disa reforma si ato që iu dhanë Kretës më 1886, ndërsa po ta fitonte luftën pala tjetër (Serbia e Mali i Zi), Bosnja do të kalonte nën zotërimin kryesisht të Austro-Hungarisë dhe pjesërisht të Serbisë, e cila do të merrte gjithashtu një pjesë të Kosovës, kurse Mali i Zi një pjesë të Hercegovinës.

Bullgaria do të bëhej një shtet autonom dhe Rumelia një vilajet autonom. Në këtë rast Vjena vuri conditio sine qua non që të mos krijohej një shtet i madh sllav në Gadishullin Ballkanik. Kjo do të thoshte që as Serbia nuk duhej të shtrihej deri në Adriatik, as Bullgaria nuk duhej të përfshinte Maqedoninë, sepse, si njëra, si tjetra, do ta pengonin ekspansionin e Austro-Hungarisë drejt Egjeut.

Në notën austro-hungareze parashihej krijimi i një shteti autonom shqiptar, kurse nota ruse nuk e përfillte fare fatin e Shqipërisë. Në Rajshtat çështja shqiptare hyri për të parën herë në qerthullin e diplomacisë evropiane si çështje politike.

Megjithëse aty nuk u mor asnjë vendim, qysh në hapin e parë u shfaqën dy qëndrime të kundërta, që do ta karakterizojnë, tani e tutje, trajtimin e çështjes shqiptare nga kancelaritë e mëdha: njëri i Rusisë, që mohonte krejtësisht të drejtat kombëtare të shqiptarëve, tjetri i Austro-Hungarisë, që kërkonte, veçse pjesërisht, respektimin e tyre. Edhe ideja e Vjenës për krijimin e një formacioni politik shqiptar, ishte e kushtëzuar me futjen e këtij shteti nën protektoratin e saj.

Sukseset e ushtrive austriake e shqetësuan Francën, prandaj ajo u hodh në luftë kundër Austrisë. Austria, duke mos qenë në gjendje të luftonte në dy fronte, u tërhoq nga lufta me shtetin osman. Kështu brenda një kohe të shkurtër forcat osmane u shkaktuan humbje forcave austriake dhe i dëbuan nga Bullgaria, Serbia, Kosova e Transilvania. Ndërkohë edhe anëtarja e katërt e Lidhjes, Rusia zhvilloi luftë me Perandorinë Osmane. Në vitet 1686-1687 dy ekspeditat e saj kundër Krimesë përfunduan në disfatë. Pas shumë përpjekjeve një dhjetëvjeçar më vonë ajo mori Azovin.

Në këto kushte gjendja e Perandorisë Osmane u keqësua shumë. Prandaj sulltani kërkoi paqe. E interesuar për luftë ishte edhe Austria. Anglia e Holanda, si armike të Francës, ndonëse mështetnin Austrinë, ishin për përfundimin e luftës. Për këto arsye në vitin 1698 në Karlovac të Sllovenisë u thirr konferenca për hartimin e kushteve të paqes midis shtetit osman dhe “Lidhjes së Shenjtë”.

Më 26 janar të vitit 1699 u arrit një paqe për 25 vjet me Austrinë, Poloninë e Venedikun. Austria mori pothuajse gjithë territorin e Hungarisë që deri para luftës i përkiste shtetit osman, Transilvaninë dhe Slloveninë. Polonia mori bregun e djathtë të Ukrainës, kurse Venediku vuri nën sundim Morenë. Gjashtë kështjella në Dalmaci dhe një radhë ishujsh të arkipelagut.

Nuk vonoi shumë edhe Rusia bëri paqe me shtetin osman në verën e vitit 1700. Sipas kushteve të paqes Rusia mori Azovin me territorin përreth, fitoi të drejtën të lundrojë në Detin e Zi dhe të mbajë ambasador në kryeqytetin osman, si gjithë shtetet e tjera. Fetarët rusë kishin të drejtë të vizitonin vendet e shenjta në Palestinë.

Kriza Lindore dhe Shqipëria

Gjatë viteve 70 të shek. XIX u duk qartë se politika 40-vjeçare reformuese e Turqise gjate periudhes se Tanzimatit nuk arriti të ndalte procesin e shthurjes së mëtejshme të perandorisë së sulltanëve. Plogështia e strukturës shtetërore, arbitrariteti i hallkave administrative dhe korrupsioni i aparatit burokratik, që Perandoria Osmane kishte trashëguar nga sistemi i mëparshëm feudal-ushtarak, u shtuan më shumë.

Shqipëria në fillim të Krizës Lindore (1875-1876)

Fillimi i Krizës Lindore i gjeti shqiptarët në marrëdhënie të acaruara me Perandorinë Osmane. Asnjë nga kërkesat e ngritura prej tyre gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nuk ishte pranuar nga Porta e Lartë. Shqipëria nuk gëzonte asnjë të drejtë kombëtare. Në viset e saj, administrata e vilajeteve ndodhej gjithnjë në duart e nëpunësve turq.

Në krahinat malore vazhdonte presioni i pushtetit qendror për t’ua hequr malësorëve venomet tradicionale dhe për t’i futur nën zgjedhën e administratës burokratike centraliste. Vendi nuk ishte lehtësuar as nga pesha e rëndë e taksave, as nga shërbimi i gjatë i nizamit. Me masat centraliste që Porta kishte ndërmarrë pasi shpalli dekretin e dytë të Tanzimatit (Hatt-i-Humayun i vitit 1856), gjendja e Shqipërisë u keqësua më shumë. Kudo mbretëronte varfëria ekonomike, administrata shtetërore e shthurur, korrupsioni pa skrupull i qeveritarëve dhe krimet e pandëshkuara të hajdutëve.

Banorët e Shqipërisë ndodheshin, sipas shprehjes së një dëshmitari të huaj, në “kulmin e varfërisë”. Gjykatat burokratike perandorake, të urryera nga shqiptarët, vinin duke u forcuar vazhdimisht. Po aq e rëndë ishte edhe gjendja politike dhe ajo e arsimit në Shqipëri. Porta e Lartë vazhdonte t’i diskriminonte shqiptarët, të mos i njihte si komb më vete dhe shqiptarët e tri besimeve si elementë të të njëjtit komb.

Ngritja e shkollave shqipe vijonte të ishte e ndaluar, në një kohë kur rrjeti i shkollave të huaja po zgjerohej nga viti në vit. Trojet shqiptare qëndronin të copëtuara ndërmjet vilajeteve të ndryshme. Me këtë copëtim, Porta e Lartë vijonte t’ua mohonte atyre karakterin etnik shqiptar. Megjithatë, regjimi policor e teokratik nuk kishte mundur ta asgjësonte idenë e çlirimit të Shqipërisë nga zgjedha shekullore osmane. Ndikimi i ideve çlirimtare e patriotike ishte shtrirë në të katër anët e atdheut.

Malësorët qëndronin të gatshëm për të mbrojtur autonominë e tyre lokale nga çdo ekspeditë e befasishme osmane. Shqiptarët kishin filluar të bindeshin se shpëtimi i vendit mund të arrihej vetëm me një kryengritje të përgjithshme çlirimtare dhe me formimin e një shteti kombëtar e të veçantë shqiptar ose, siç shprehej një vëzhgues i huaj, të një principate të lirë shqiptare.

Me qëllim që të largonte rrezikun e shpërthimit të kryengritjes çlirimtare në Shqipëri, Porta e Lartë shpalli në verën e vitit 1875 se tani e tutje nuk do t’i përsëriste më ekspeditat ushtarake për vendosjen e pushtetit të saj centralist në krahinat e panënshtruara. Por ky vendim, me të cilin Perandoria Osmane vuloste fundin e periudhës së Tanzimatit në trojet shqiptare, nuk e ndryshoi gjendjen e brendshme të Shqipërisë. Orvatjet e saj për t’i mobilizuar shqiptarët në masë kundër kryengritësve hercegovinas e boshnjakë dështuan. Thirrjes së saj iu përgjigjën vetëm pak feudalë derebej, të cilët për më tepër qëndruan pasivë në prapavijat e frontit.

Në fillim të Krizës Lindore, Shqipëria kishte, pra, forca të gatshme për të shpërthyer një kryengritje çlirimtare kundërosmane. Megjithatë, qarqet politike shqiptare nuk u treguan të prirura për shpërthimin e saj. Në ngurrimin e tyre ndikoi jo aq mungesa e një organizate kombëtare që t’i grumbullonte rrëketë krahinore në lumin e kryengritjes së përgjithshme çlirimtare, sesa koniunktura negative për çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare. Kriza Lindore e viteve 70 i gjeti shqiptarët të rrethuar nga mospërfillja e Fuqive të Mëdha, asnjëra prej të cilave nuk ishte shprehur publikisht për njohjen e të drejtave të tyre kombëtare.

Në radhë të parë ishte rreziku që kryengritja shqiptare të shkaktonte ndërhyrjen në favor të Portës së Lartë të Fuqive të Mëdha, të cilat nuk dëshironin që të prishej status quo-ja në Gadishullin Ballkanik. Por edhe sikur kjo të prishej, qarqet patriotike shqiptare ishin të bindura se Fuqitë e Mëdha, meqenëse nuk e përkrahnin, qoftë edhe në parim, idenë e pavarësisë politike të Shqipërisë, madje as atë të autonomisë së saj administrative, do të shfrytëzonin rastin ose për ta okupuar atë ushtarakisht (Austro-Hungaria dhe Italia), ose për ta copëtuar atë midis shteteve fqinje (Rusia, Anglia, Franca).

Gjendjen ndërkombëtare të çështjes shqiptare e ndërlikonte sidomos politika e tri monarkive fqinje ballkanike. Krahas mobilizimit ushtarak për luftën kundër Perandorisë Osmane, Serbia, Greqia e Mali i Zi po zhvillonin një veprimtari të dendur diplomatike e propagandistike, për të siguruar nga ana e Fuqive të Mëdha miratimin e aspiratave të tyre mbi trojet shqiptare. Kriza Lindore krijoi kështu një situatë mbytëse, madje të rrezikshme për kryengritjen çlirimtare kundërosmane në Shqipëri.

Ajo e ktheu mundësinë e copëtimit të Shqipërisë nga një rrezik potencial në një rrezik real. Në këto rrethana qarqet politike shqiptare nuk e shtruan çështjen e kryengritjes së armatosur për pavarësinë e Shqipërisë. Derisa të krijohej gjendja e favorshme ndërkombëtare, ato i vunë vetes si qëllim të vijonin përpjekjet për të arritur bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet autonom në kuadrin e Perandorisë Osmane, zgjidhje kjo që nuk e cenonte politikisht status quo-në në Evropën Juglindore dhe që do të krijonte kushtet për sigurimin e tërësisë e të paprekshmërisë së territoreve shqiptare.

Krijimi i një vilajeti autonom shqiptar u bë kështu, në fillim të Krizës Lindore, program i përbashkët politik si për atdhetarët më radikalë rilindës, ashtu dhe për qarqet atdhetare të moderuara. Megjithatë, ndërmjet programit autonomist të të dyja rrymave kishte ndryshime në këto drejtime: të parët e vlerësonin autonominë administrative si një etapë drejt pavarësisë kombëtare të Shqipërisë; të dytët e shikonin si qëllim në vetvete, si program maksimal të aspiratave të tyre politike; të parët mendonin ta realizonin vilajetin autonom me rrugën e kryengritjes; të dytët, që kishin besim në dashamirësinë e sulltanit, shpresonin ta arrinin me anën e reformave që do të bënte Porta e Lartë.

Me platformën për krijimin e vilajetit autonom shqiptar nuk u bashkuan vetëm bajraktarët e disa krahinave malore të veriut dhe, në mënyrë të veçantë, kapedani i Mirditës, Preng Bibë Doda, biri i Bibë Dodë pashës. Në të vërtetë, qysh nga vdekja e të atit (1868), Prenga, ende i ri, mbahej i internuar në Stamboll me pretekst se ishte duke vijuar shkollën.

Por, me këmbënguljen e vazhdueshme të mirditorëve, Porta e Lartë u detyrua, në fund të korrikut 1876, ta kthente Preng Bibë Dodën në Shkodër, duke i dhënë titullin pashë dhe duke e emëruar kajmekam të Mirditës. Prenga, tani 17-vjeçar, ishte si dhe i ati, një prijës partikularist. Gjatë qëndrimit të tij në Stamboll ai u kishte parashtruar ambasadorëve të Rusisë, të Francës dhe të Austro-Hungarisë ambicjen e vet për t’u bërë princ i Mirditës autonome.

Parisi e Vjena nuk e përkrahën projektin e tij, pasi nuk donin t’i shkaktonin në këto çaste Perandorisë Osmane shqetësime në Shqipërinë Veriore. Përkundrazi, Rusia e Italia e miratuan, por i vunë si kusht që ai të lidhte aleancë ushtarake me Cetinën dhe të sulmonte me mirditorët ushtritë osmane, të cilat tani ishin të zëna me luftën në kufirin malazez. Në këto rrethana Preng Bibë Doda ngriti në Orosh flamurin e luftës për autonominë e Mirditës. Në të njëjtën kohë filloi bisedimet e fshehta me qeveritarët serbë e malazezë për të hyrë në luftë krahas tyre kundër Turqisë.

Këto traktativa nuk u pritën mirë nga bashkatdhetarët e vet dhe e diskredituan atë në sytë e tyre. Projekti i Preng Bibë Dodës gjeti përkrahje vetëm në disa qarqe reshpere katolike të Shkodrës, veçse, në vend të një principate të mbyllur brenda kufijve të ngushtë të Mirditës, ato kërkonin një formacion politik më të gjerë, - një principatë autonome, ku të hynin të gjitha krahinat malore të Shqipërisë së Veriut. Këtë platformë politike e përqafuan edhe disa intelektualë, si Zef Jubani, Preng Doçi, Pjetër Gurakuqi, të cilët mendonin se krahina autonome e Mirditës do të shërbente si pikënisje për formimin më vonë të një shteti kombëtar shqiptar.

Qarqet patriotike shqiptare nuk u solidarizuan as me projektin e Preng Bibë Dodës, as me idenë e reshperëve katolikë shkodranë, pasi të dyja kishin karakter partikularist dhe nuk pajtoheshin me platformën më të përparuar rilindëse. Mirdita e vogël dhe e izoluar, patriarkale dhe e varfër, pa qytete e pa bujqësi të zhvilluar, nuk mund të jetonte e pavarur dhe nuk mund të bëhej bërthama e shtetit të ardhshëm kombëtar shqiptar.

Përkundrazi, kthimi i Mirditës katolike, qoftë edhe së bashku me fqinjët e saj, në një principatë autonome, me një prijës partikularist në krye siç ishte Preng Bibë Doda, do të bëhej faktor i përçarjes fetare e krahinore të vendit dhe do t’u jepte rast tri monarkive fqinje, të përmbushnin aspiratat e tyre pushtuese ndaj trojeve shqiptare veriore, lindore e jugore.

Grate qe udhehoqen nen hije Perandorine Osmane...



Për më shumë se shtatë shekuj perandoria otomane ka luajtur një rol primar, edhe pse me ulje ngritje të fatit, mbi një pjesë shumë të rëndësishme të botës antike, pasi i kishte zgjeruar pushtimet e veta që nga deti Kaspik deri në Algjeri, duke kaluar nëpër Azinë e Vogël, Ballkan, brigjet e Detit të Zi dhe Lindjen e Afërme. Ashtu si cdo perandori, edhe ajo e themeluar nga Osmani, sulltan nga viti 1300 deri në 1326, i pari i një serie që ka dhënë 36 sovranë perandorisë më jetëgjatë turke, ka njohur një parabolë të vecantë. Arsyet e rënies janë sot më shumë se kurrë objekt i studimeve dhe debateve të ndezur akademikë.

Ka nga ata që thonë që, thjeshtë, ka qenë beteja e Lepantos e 7 tetorit 1571 që inauguroi rënien e perandorisë turke, por kjo gjë korrespondon shumë pak me të vërtetën. Pushtimi i terirtoreve të rinj dhe nënshtrimi i popujve të rinj kanë qenë shumë të rëndësishëm për mbijetesën e një perandorie që shpërblente luftëtarët e vet jo vetëm me para, por edhe me toka, të ashtuquajturit timarë. Lepanto ishte një humbje e rëndë dhe ekspansionizmi turk humbi sigurisht vrullin të nesërmen e 1571, mbi të gjitha në dete; megjithatë, arsyet e bllokimit të një makinerie kaq komplekse sic ishte ajo otomane nuk mund të reduktohen në një humbje të vetme.

Degradim politik dhe krizë ekonomike

Falimentin në gjysmën e parë të shekullit XVII e solli inflacioni i monedhës turke që erdhi prej fluksit të madh të argjendit amerikan në Mesdhe, ndërkohë që në vijim thesari vuajti në pjesën më të madhe për shkak të luftës së gjatë me Venecian për ishullin e Kretës (1645-69). Në ndërkohë, në nivel administrativ, korrupsioni, klientelizmi, paaftësia e shumë sulltanëve, funksionarëve dhe ministrave shkaktuan një paqëndrueshmëri të madhe politike. Në këtë vorbull ngjarjesh dhe keqfunksionimesh, efektet ngatërroheshin me shkaqet.

Disa prej këtyre, sidomos ata të listuar më sipër mund të përktheheshin nga ana e tyre në dobësim të autoritetit në nivele më të lartë. Kjo gjë i atribuohet një serie rrymash të tërthorta që sollën formimin e të ashtuquajturit “Sulltanati i grave”, një periudhë e gjatë e ndikimit të haremit që e pati kulmin e vet në gjysmën e Gjashtëqindës.

Si dëshmi e llojit të konfuzionit që mbretëronte në atë kohë në Stamboll, mjafton të përmenden disa shifra. Numri i sulltanëve që udhëhoqën gjatë shekullit XVII ishte sa dyfishi i atyre të Pesëqindës ndërkohë që edhe numri i ushtarëve u dyfishua mes viteve 1595 dhe 1652. Vetëm në periudhën 1640-1656 funksionarët rrogëtarë u rritën nga 60 mijë në 100 mijë, ndërkohë që 18 vezirë të mëdhenj dhe po kaq kapedanë pashallarë (admiralë të mëdhenj) udhëhoqën në detyrat më të larta qeverisëse dhe të marinës nga 1644 deri në 1656: një numër shumë i madh nëse konsiderohet që në kulmin e fuqisë perandoria kishte në krye të flotës Hajredin Barbarosan, në detyrë nga 1533 deri në 1546, dhe si vezir të madh Ibrahim Pashën.

Pikërisht në kohën e vdekjes së dhunshme të Ibrahim Pashës mendohet nga historianët të ketë qenë fillimi i pushtetit të haremit.

Të habit fakti që një parantezë e tillë ka filluar në kohën e më të respektuarit nga të gjithë sovranët e rrethuar nga shpata e Osmanit, ose më saktë Sulejmani I (1521-66), i njohur nga turqit si Kanuni (Legjislatori) apo, në Europë, si Sulejmani i Madhërishëm; por edhe një sovran i iluminuar mund të kishte dobësitë e tij.

Më e madhja nga të gjitha kishte një emër dhe ishte një vajzë me origjinë nga Rutenia: Hyrrem. E lindur me emrin Aleksandra, bijë e një prifti ortodoks, ajo u bë e njohur në sallonët perëndimorë si Roselana. Kjo skllave shumë e këndshme, e vogël në trup por me forma joshëse, u bë pjesë e haremit në moshë të hershme, pasi ishte blerë për një shumë të konsiderueshme.

Në harem, Hyrrem mësoi artin e këngës, të vallëzimit dhe të dashurisë, pa e humbur megjithatë virgjërinë, një lule që vetëm Sulltani, hija e Perëndisë mbi Tokë, mund ta merrte. Hyrrem mori edhe mësime të fesë islamike, por pa u bërë një ndjekëse e Profetit, që nga momenti që Kur’ani u ndalonte myslimanëve që të katandisnin në skllavëri një njëfetar.

Për këtë arsye, konkubinat e sulltanit ishin në origjinë skllave dhe fitonin statusin e grave të lira vetëm pasi lindnin fëmijë: martesa nuk ishte në vetvete një kusht i mjaftueshëm. Duhej relativisht pak që Sulejmani, tashmë baba i dy trashëgimtarëve meshkuj, të pikaste Hyremin. Kur kjo ndodhi, sovrani u dashurua deri në atë pikë që, të mbeste besnik i saj deri në fund të jetës.

Në historinë otomane kishte ndodhur tashmë që grave u takonte të bënin kujdestaren e sulltanit, mbi të gjitha në raste fushatash ushtarake që kryheshin nga vetë sulltani. Grekia Nilyfer, shoqëruese e Sulltanit të dytë Orhan (1326-60) ishte një regjente shumë e mirë.

Por ndikimi që do të ushtrohej që nga shekulli XVI nga ana e Roselanës dhe grave të tjera që erdhën pas saj ishte një fakt krejt i ri. Një prej kushteve të parë, nëse mund të përdorim këtë fjalë, që iu “vendos” Sulejmanit nga gruaja që kish ardhur nga verilindja e Europës ishte transferimi i haremit nga një zonë në qendër të Stambollit, në brendësi të Topkapi, pallati perandorak, ku përthitheshin afro 25 përqind e taksave të mbledhura në të gjithë perandorinë.

Largimi i haremit, gratë e të cilit në kohën e Mehmetit IV ishin më shumë se 2000 (duke llogaritur edhe ato në shërbim të të preferuarës që nuk ishin konkubina, por zgjidheshin për shkak të bukurisë së tyre), e afroi rrezikshëm qendrën e pushtetit politik me punët private të sulltanit. Vetë veziri i madh Ibrahim, një prej njerëzve më të zotë të të gjithë shekullit XVI, me sa dihet u sakrifikua për kënaqësi të rutenes së bukur dhe shoqëruesve të saj.

Veneciania që u bë e preferuar

Kur Roselana i dha sulltanit një trashëgimtar të ri mashkull, Selimin, u ndez një rivalitet i fortë mes saj dhe Gylbaharit, bashkëshortja tjetër e Sulejmanit. Ishin ngritur të dyja në rangun prestigjoz të haseki sulltan, apo më mirë mbretëresha, nëna të bijve meshkuj. Arsyeja e këtij rivaliteti duhet kërkuar në një xhelozi banale dhe reciproke femërore, që megjithatë kontribuonte për acarimin e tyre: sipas traditës otomane, e drejta për të mbretëruar nuk i përkiste automatikisht fëmijës së parë mashkull (sic ndodhte në pjesën më të madhe të monarkive europiane), por fëmijës mashkull që, i mbështetur nga njëri apo tjetri grup i pushtetshëm, dilte mbi vëllezërit.

T’i imponoheshe rivalit do të thoshte të siguroje jo vetëm pushtetin, por edhe vetë mbijetesën. Ishte traditë në fakt që princërit e mundur mbyteshin me një lak mëndafshi (derdhja e gjakut mbretëror ishte sakrilegj) pasi pushteti merrej zyrtarisht nga një tjetër. Kjo gjë kishte qëllimin që të shmangte grushtin e shtetit nga ana e pretendentëve të tjerë legjitimë: vëllezër nga nëna e nga njerka, por edhe xhaxhallarë, kushërinj dhe nipër. Për dy haseki sulltanet, në sintezë, imponimi ndaj tjetrës nënkuptonte pra sigurimin e mbijetesës, përvec pushtetit, të të paktën njërit prej dy djemve.

Rangu më i lartë i arritur nga një grua në hierarkinë perandorake ishte ai i sulltanes nënë, e quajtur duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit XVI, valide sulltan. Asaj i përkiste jo vetëm detyra e mbajtjes së disiplinës në harrem, por edhe një rol i një rëndësie parësore në drejtimin e perandorisë, në mënyrë të vecantë nëse sulltani i ri nuk kishte moshën për të qeverisur.

Gruaja e parë që mori zyrtarisht titullin valide ishte Nurbanu, gruaja e Selimit II. E lindur me emrin Sesilia, Nurbanu ishte bijë natyrore e patricit venecian Niccolo Venier, pronar i Paros dhe Violanto Baffo. Kur ishulli u pushtua nga Hajredin Barbarosa në 1537, vajza e re u mor dhe iu dha si dhuratë Sulejmanit, i cili nga ana e tij ia dha Selimit që në të ardhmen do të bëhej Selimi II. Pasi u bë e preferuar e princit, Sesilia mori emrin Nurbanu, nxorri në dritë një fëmijë mashkull në korrik 1546 dhe përqafoi fenë e Profetit.

Përfaqësuesit diplomatikë venecianë të kohës, Bailët thoshin që Nurbanu kishte një ndikim shumë të madh në politikën otomane, gjë që vazhdoi edhe kur u bë Sulltane nënë. Kur erdhi në fron Murati III, valide sulltania me origjinë venecianie i mbajti sërisht fort duart në frerët e pushtetit, duke këshilluar të birin në të gjithë vendimet e tij politikë.

Në marrëdhëniet me jashtë, kërkoi sa më shumë të ishte e mundur që të pengonte përplasjet ushtarake me Venecian, edhe pse nuk mundi të pengojë rrethimin e Qipros dhe betejën e Lepantos. Si kompensim luajti një rol vendimtar në marrëveshjen e paqes të firmosur mes Stambollit dhe Venecias të nesërmen e betejës. Pati kontakte me shtete të tjerë italianë dhe prej këtyre u konsiderua një ndërmjetëse e fuqishme.

Në vitin 1580 edhe Katerina de Medici, nënë e mbretit të Francës Henriku III, iu drejtua asaj për t’i kërkuar një ndërhyrje për rinovimin e disa marrëveshjeve në afat përfundimi mes dy shteteve.

Në vitet e fundit të jetës ndikimi i saj u reduktua shumë prej xhelozive dhe intrigave të oborrit. Kundërshtarja e saj kryesore ishte shqiptarja Safije Sulltan, e preferuar e vetë Muratit III (dhe nënë e Mehmetit III), e cila, ashtu si edhe Sesilia, pati një rol të dorës së parë në orientimin e zgjedhjeve të bashkëshortit dhe më pas të nipit, duke demonstruar edhe që dinte të drejtonte vetë cështjet e shtetit kur bashkëshorti ishte nisur në një fushatë ushtarake.

Fundi i tmerrshëm i Kësem

Valide sulltania e fundit ishte grekia Kësem, e lindur me emrin Anastasia dhe bashkëshorte e Ahmetit I, bir i Mehmetit III. Kësem pati aftësinë të kushtëzonte marrjen e pushtetit nga kunati Mustafa si dhe të siguronte njëkohësisht mbijetesën e bijve Murat dhe Ibrahim, falë korrupsionit dhe ndikimit të saj personal. Eshtë e vërtetë që ligji vëllavrasës në ndërkohë ishte shfuqizuar, por në cdo kohë ai mund të risillej, duke sjellë asgjësimin e vëllait. Në fakt ishte ende i gjallë kujtimi kur, pas hipjes në fron të Mehmetit III, në 1595, plot 19 kufoma princërish u larguan nga pallati në zbatim të ligjit vëllavrasës.

Kur i erdhi radha të mbretërojë Ibrahimit I, ky rezultoi, sic ka thënë historiani anglez Jason Goodëin “më i marri mes sovranëve të kësaj familje gjithnjë e më të marrë dhe patologjike”. Crregullimet që pllakosën shumë princër dhe sulltanë, duke filluar nga Selimi II (epiteti i të cilit ishte Pijaneci) mund të shpjegohen me rivalitetin e pamëshirshëm të oborrit më shumë se sa me ndërrimin e munguar të gjakut tipik në monarkitë perëndimore, ciftëzimet në të cilat ndodhnin në brendësi të një rrethi të ngushtë familjesh mbretërore.

Në të kundërt, sovranët otomanë shumë pak gjëra turke kishin: gjak gjithnjë i freskët futej në familjen mbretërore përmes konkubinave që vinin nga cdo anë. Një studim autoritar i kryer në fillim të shekullit XX ka nxjerrë që në venat e Mehmetit V nuk kishte më as një të një miliontën pjesë gjak turk. Pas rrëzimit dhe ekzekutimit të Ibrahimit I (8 gusht 1648), një luftë shumë e fortë vuri përballë valide sulltan Kësemin dhe Hatixhe Turhan, nënë e Sulltanit të ri Mehmeti IV. Fitoi e dyta.

Kësem, nënë e dy sulltanëve humbi përgjithmonë ndikimin e saj mbi pushtetin. Por edhe jetën. Në 1651, e zhveshur nga rrobat dhe bizhutë, e lënë ashtu lakuriq, u tërhoq zvarrë nga këmbët dhe u lidh me një litar. Në 15 shtator 1656 Mehmeti IV, apo më mirë nëna e tij Hatixhe Turhan emëroi vezir të madh energjikun Mehmet Koprulu, pasi sulltani i pavend ia kish dhënë detyrën një furrtari. Ishte fillimi i një periudhe më shumë se 20-vjecare stabiliteti dhe qeverisjeje si dhe restaurimi të prestigjit të shtëpisë së Osmanëve: ishte pra drita në fund të tunelit. Edhe një herë kish qenë një grua, në të mirë e në të keq, që kishte vendosur fatet e perandorisë otomane.

Bruno Cianci

Ibrahim Pasha



Pargali Ibrahim Pasha (1493 –1536), gjithashtu i njohur si Frenk Ibrahim Pasha (perëndimori), Makbul Ibrahim Pasha ("the Favorite"), që më vonë ndryshoi në Maktul Ibrahim Pasha ("i ekzekutuarii") mbas ekzekutimit të tij në Pallatin Topkapı, ka qënë i pari Vezir i Madh në Perandorinë Osmane i emëruar nga Sulejmani i madhërishëm (drejtoi perandorine nga viti 1520 deri 1566),pra 46 vjet.

Ibrahim pashë Pargaliu megjithëse shkenca deri me sot e ka mbajtur për grek për hir te ardhjes nga religjioni ortodoks,duke pretenduar se ka qëne nga Parga,por sipas disa copeza dokumentash ka shumë mundësi të ketë qënë shqiptar.Edhe skenaristja e filmit 'Sultani i Madherishem'',Meral Okay,qe nderroi jete ne muajin prill te ketij viti ne moshen 52 vjecare,as qe e mori mundimin te studionte historine e vertete te perandorise osmane e te deshmonte se nje pjese e ligjeshmerise se kesaj perandorie eshte hartuar nga shqiptaret.

Gruaja e sulltan Mehmetit te trete,pra gjyshja nga babai i sulltan Sulejmanit ka qene shqiptare nga Berati e quajtur Gylbahari...

Ibrahim pasha mori postin e Vezirit te Madh për 13 vite nga viri 1523 e deri në vitin 1536 kur u ekzekutua. Thuhet se Sulltani për ketë vendim ekzekutimi u nxit edhe nga gruaja e tij-Hyrem Hatun-Aleksandra, Roxelana, për arsye se Pargalli donte që djali i Sulltaneshës tjetër Rose Pranvere-Mahidevrase, Princi Mustafa te zinte vendin e Sulltan Sulejmanit...

Ai ishte martuar me motrën e sulltan Sulejmanit, princeshën Hatixhe.
Edhe pse ai kishte kohë që ishte konvertuar në Islam, ai ka mbajtur disa lidhje me rrënjët e tij të krishtera, madje edhe sjelljen e prindërve të tij për të jetuar me të në kryeqytetin osman. Ibrahim Pasha jetonte në një pallat të vetin në Hipodrom, në atë vend ndodhet sot Muzeu për artin turk dhe islamik.

Nje kthim pas ne kohe...


Pse perandoria turke mori emrin Perandoria Osmane,zanafilla e saj..!?



Osmanët ishin pasardhës të turqve oguzë. Këta u shpërngulën si tribu nga Azia Qendrore dhe u vendosën në Anadoll në fund të shek. XI, pas disfatës së rëndë ushtarake që turqit selxhukë i shkaktuan Perandorisë Bizantine (1071), së cilës i morën pjesën më të madhe të zotërimeve që kishin në Azinë e Vogël.

Turqit oguzë hynë në histori kur prijësi i tyre Ertogrulli mori si shpërblim prej sulltanit selxhuk një zotërim të vogël në brigjet e lumit Sangaria (Sakaria). Ndërkohë shteti i selxhukëve u shpërbë në shumë principata të vogla pas disfatës ushtarake që i shkaktuan mongolët (1243).

I biri i Ertogrullit, Osmani I (1290-1323), e zgjeroi zotërimin atëror dhe e ktheu në një shtet të pavarur me emrin Emirati Osman, që u bë bërthama e Perandorisë Osmane. Në vitin 1299 Osmani I mori titullin e sulltanit dhe nënshtetasit e tij u quajtën turq-osmanllinj. Ushtria e tij përbëhej nga feudalë të vegjël spahinj (sipah - kalorës), që ishin të detyruar të merrnin pjesë në luftë si kalorës sa herë të thirreshin nga komandantët eprorë të tyre.

Në vitin 1317 Osmani I ngarkoi të birin, Orhanin, me detyrën e komandantit të ushtrisë. Sulltan Orhani (1323-1362) në vitin 1326 pushtoi Bursën dhe e bëri kryeqytet. Ai i zgjeroi kufijtë e shtetit të tij, krijoi aleancë me Perandorinë Bizantine dhe u martua me vajzën e Perandorit Johani VI Kantakuzen.

Burimet historike, rrjedhimisht edhe historianët e sotëm, kanë disa ndryshime kronologjike për vitet e para të pushtimeve osmane në Ballkan. Në vitet 1347, 1349 dhe 1352 trupat e sulltan Orhanit zbarkuan në Ballkan për të luftuar përkrah vjehrrit të sulltanit kundër serbëve, bullgarëve dhe kundërshtarëve të brendshëm politikë të Johanit VI.

Në këto rrethana në vitin 1352 osmanët krijuan zotërimin e parë të tyre në Evropë, duke marrë kështjellën Cimpes pranë qytetit të Galipolit dhe, pas dy vjetësh (1354), pushtuan edhe këtë qytet bashkë me rajonin e Dardaneleve e më gjerë.

Sulltan Orhani fuqizoi organizimin e brendshëm të Perandorisë Osmane. Ai preu një monedhë të veçantë për shtetin e tij dhe rreth vitit 1330 krijoi ushtrinë e përhershme elite, korpusin e jeniçerëve (jeniçer - ushtar i ri). Krahas spahinjve dhe jeniçerëve, Perandoria Osmane kishte edhe repartet ushtarake të akënxhinjve (akën - sulmues), që ishin kalorës, të cilët zakonisht grumbulloheshin kur ndërmerreshin fushata pushtuese.

I biri i Orhanit, sulltan Murati I (1362-1389), vuri nën pushtetin e tij rajone të tëra të Ballkanit. Në mes të viteve 60 ai pushtoi Adrianopojën, të cilën e bëri kryeqytet të Perandorisë dhe e ripagëzoi me emrin Edrene. Pushtimi i saj ndikoi shumë për shtrirjen e pushtimeve osmane në Traki.

Rrugën e pushtimeve masive osmane në Ballkan e hapi fitorja e vitit 1371 pranë lumit Marica, ku trupat osmane u shkaktuan një katastrofë ushtarake sundimtarëve sllavë, vëllezërve Vollkashin dhe Uglesha Mërnjavçeviqit, në krah të të cilëve qe edhe Aleksandri i Vlorës.

Pas betejës së Maricës, perandorët bizantinë dhe shumë sundimtarë të tjerë të Ballkanit u bënë vasalë të Perandorisë Osmane. Si vasalë ata filluan t’i paguanin tribut të përvitshëm dhe, bashkë me trupat e tyre, merrnin pjesë në luftime përkrah ushtrive osmane sa herë thirreshin prej sulltan Muratit I dhe pasardhësve të tij. Aleatë të sulltanëve osmanë në Ballkan kanë qenë edhe drejtuesit më të lartë të kishës greke dhe sllave, që kishin siguruar një varg privilegjesh prej sulltanëve.

Zhvendosja e kryeqytetit nga Azia (Bursa) në Evropë (Adrianopojë - Edrene) dhe krijimi për herë të parë këtu dhe jo në Anadoll i bejlerbejllëkut (Ejalet i Rumelisë), dëshmojnë se që në kohën e sulltan Muratit I, Ballkani po merrte më shumë peshë në jetën e Perandorisë Osmane se Anadolli. Në mes të shek. XV sulltanët osmanë arritën të grumbullonin më shumë ushtarë dhe të ardhura prej sistemit tatimor nga Rumelia (pjesa evropiane e Perandorisë Osmane) sesa nga Anadolli.

Gjatë viteve e dhjetëvjeçarëve që vijuan, në qendër të veprimtarisë politike dhe ushtarake të sulltan Muratit I dhe të pasardhësve të tij, ishte zgjerimi i kufijve të Perandorisë Osmane në drejtim të Ballkanit dhe të rajoneve të tjera të Evropës.

Viena, atje ku nisi rënia e perandorisë turke




Në mesin e shekullit XVII dukeshin të largëta ditët kur turqit kishin mbjellë terror në Europë, duke pushtuar fillimisht Kostandinopojën në vitin 1453, e më pas thuajse të gjithë mbretërinë e Hungarisë në 1526. Që atëherë, perandoria otomane kishte ruajtur zotërimet e saj në Europën juglindore, pa asnjë shenjë krize. Megjithatë, prej disa dekadash nuk mund të injoroheshin shenjat paralajmëruese të një farë dobësimi të hegjemonisë së saj antike: vinin lajme të vazhdueshme për komplote pallati, sulltanë të rrëzuar nga froni, rebelime jeniçerësh (këmbësoria që formonte gardën personale të sulltanit), për të mos folur për konfliktet në kufirin me Persinë.

Megjithatë, do të mjaftonte që në vitin 1656 të merrte detyrën e Vezirit të Madh Mehmed Pashai, që skenari të ndryshonte rrënjësisht dhe që, ajo që dukej si një perandori e lëkundur të rifitonte fuqinë e dikurshme. Me origjinë shqiptare, Mehmed Pashai fitoi besimin e Sulltanit Mehmeti IV, një adoleshent vetëm 14 vjeçar, duke arritur t’u japë fund revoltave të jeniçerëve dhe të spahive (trupat e zgjedhura të kalorësisë) si dhe të nënshtronte guvernatorët provincialë.

Qeverisja e tij solli një rimëkëmbje të shpejtë të fuqisë otomane që u shpreh edhe ushtarakisht, me fillimin e një serie fushatash kundër fiqive të krishtera në kufijtë e Perandorisë së Shenjtë Romane, që në atë kohë kontrollohej formalisht nga Aubsburgët e Austrisë por në fakt ishte reduktuar në një grumbull shtetesh të pavarur. Veziri i Madh e filloi duke hipur një aleat të tijin në fronin e Transilvanisë (pjesa perëndimore dhe qendrore e Rumanisë moderne) dhe duke aneksuar territore të reja në rajon, siç ishte vendosur në një traktat të vitit 1664 të lidhur me perandorin Leopoldi I i Aubsburgëve.

Në vitin 1669, djali i Vezirit të Madh, Fazil Ahmed Pasha shpalli marrjen e Kandias, në Kretë, pas 22 vitesh rrethim të garnizonit venecian. Tre vjet më pas, sërish Fazil Ahmed udhëhoqi një ekspeditë përtej Detit të Zi e cila u pasua me aneksimin e Podolias (rajon në perëndim dhe jug të Ukrainës së sotme) si dhe me vendosjen e një protektorati turk në Ukrainë.

Ekspedita kundër Austrisë

Në një klimë të tillë të rikthimit të besimit tek forcat e veta, doli në skenë figura politike e Kara Mustafait, Vezir i Madh që nga 1676. I përkushtuar për të zgjatur periudhën e lavdishme të paraardhësve të tij, Mustafa iu fut menjëherë punës në dy fronte. Në Ukrainë, pas disa fushatash kundër kozakëve dhe fuqisë moskovite në rritje, firmosi në vitin 1681 një marrëveshje me Carin për ndarjen e vendit. Kjo gjë i mundësoi të kthejë vëmendjen nga Danubi. Armëpushimit 20-vjeçar të nënshkruar me Austrinë në 1664 po i afrohej fundi dhe ndërkohë, në rajonet hungareze të nënshtruara perandorit po rritej një lëvizje rezistence që turqit, ashtu si edhe francezët (në atë kohë në luftë me Perandorinë e Shenjtë Romane) kishin shumë interes ta nxisnin.

Disa inkursione të trupave perandorake të Aubsburgëve në territorin otoman të Hungarisë i shërbyen si pretekst Kara Mustafait për t’i propozuar sulltanit një fushatë të armatosur kundër Austrisë. Objektivi ishte pushtimi i disa kështjellave strategjike, për të konsoliduar pozicionet e pushtuara nga perandoria otomane. Megjithatë, Veziri i Madh transformoi atë që duhej të ishte një ekspeditë e thjeshtë në një sulm masiv kundër Austrisë, që do të kulmonte me rrethimin e famshëm të Vienës në vitin 1683.

Në prill të atij viti, ushtria otomane filloi marshimin e afrimit. Në lartësinë e Beogradit iu bashkuan ushtarëve turq trupat e principatave danubiane të perandorisë otomane (Vllahia, Moldavia dhe Transilvania) bashkë me kontigjente tartarësh. Ushtria turke ishte e përbërë në pjesë të barabarta nga jeniçerë, kalorësia e spahijve dhe këmbësoria. Në total, numri i forcave luftuese ishte 115000, edhe pse burime europiane të asaj kohe flisnin për 300 000 ushtarë. Me një kontigjent kaq të madh e të dukshëm, Kara Mustafai këmbëngulte se mund të pushtonte më tepër se thjeshtë disa kështjella, dhe kështu në 25 qershor shpalli qëllimin e tij për të sulmuar Vienën.


viena viti 1664

Historianët kanë dhënë disa shpjegime të ndryshme për të justifikuar një sipërmarrje kaq të rrezikshme, që në fund rezultoi fatale për Vezirin e Madh dhe për perandorinë otomane. Një prej hipotezave është thjeshtë instikti i imitimit: i dëshirës për të çuar deri në fund atë që as sulltani Sulejmani i Madh (1494-1566) nuk kishte arritur të bënte, që ishte pushtimi i Vienës, Molla e Artë, etapa e fundit e projektit të zgjerimit drejt Europës. Eshtë hedhur edhe hipoteza që ka qenë thjeshtë ambicia për të patur një zotërim personal, ku të mbretëronte i pavarur nga sulltani.

Cilado të ketë qenë arsyeja e zgjedhjes, në 14 korrik pjesa më e madhe e ushtrisë turke u vendos përreth mureve të Vienës. Po të shihje horizontin që nga qyteti, deri tutje shtrihej deti i çadrave dhe pajisjeve të armikut. Otomanët nisën menjëherë operacionet e sulmit, dhe pasi i sprapsi sulmet e parë të vienezëve, Kara Mustafai urdhëroi të gërmoheshin kanale të nëndheshëm për të mundësuar afrimin në muret mbrojtës. Do të vazhdonin sulmet nëse autoritetet nuk do të dorëzoheshin, siç u kish kërkuar disa herë që ta bënin.

Në fillim të shtatorit, pas pothuajse dy muajsh rrethimi, operacionet e turqve përreth mureve kishin përparuar kaq shumë saqë në Vienë diskutohej për mundësinë e luftimeve trup më trup në lartësinë e mureve. Por, më në fund erdhi ndihma që vienezët e prisnin prej kohësh.

Koalicioni antiturk

Në sulmin e turqve, ndonëse Viena ishte në inferioritet numerik, ajo ishte e vendosur të rezistonte. E pajisur me armë dhe municione, përveç 60 mijë banorëve kishte njëmbëdhjetë regjimente këmbësorie nën komandën e gjeneralit Ernst Ruediger von Stahemberg. Leopoldi I ishte larguar nga Viena bashkë me të shoqen shtatzënë disa ditë para rrethimit, për në Bavari, prej ku po ndiqte zhvillimin e ngjarjeve.

Që në fillim vuri në dispozicion të të rrethuarve disa trupa nën komandën e dukës Karli V i Lorenës, gjenerali kryesor në shërbim të tij: ndonëse ishin veteranë ekspertë, në pjesën më të madhe mercenarë zviceranë, gjermanë dhe italianë, sovrani austriak ishte i vetëdijshëm që 20 mijë burrat nën komandën e dukës së Lorenës nuk mjaftonin për të përballuar Otomanët në fushë të hapur. Megjithatë, muajt që kaluan mes shpalljes së luftës nga turqit në mars 1683 dhe fillimit të pushtimit, i kishin dhënë kohë për të negociuar mbështetjen e shteteve të tjerë fqinjë, edhe pse me shumë prej tyre nuk kishte marrëdhënie të mira.

Ndërmjetësimi i papatit ishte themelor për të siguruar bashkëpunimin e fuqive të krishtera në mbrojtje të Vienës. Nga Roma, Inoçenti XI u bëri thirrje instancave diplomatike dhe burimeve monetare që dispononte me qëllim që princërit katolikë të mblidheshin në mbrojtje të krishtërimit. Por jo të gjithë iu bashkuan kauzës. Mbreti i Francës, Luigji XIV nxorri pretekste të ndryshme që të mos ndërhyne: në të vërtetë, prej kohësh Mbreti Diell synonte të dobësonte Austrinë në avantazh të Francës dhe disa herë kishte nxitur turqit që t’i turreshin Vienës.

Të tjerë ishin në gjendje vetëm të dërgonin fonde, si monarkia spanjolle, në atë kohë e angazhuar kundër Francës në mbrojtje të zotërimeve të saj në vendet e ulëta. Në fakt ishin princërit gjermanë dhe Polonia që iu përgjigjën thirrjes, edhe sepse përparimi i turqve i prekte direkt. Me mbërritjen e këtyre trupave, fatet e fushatës ushtarake të 1683, e bashkë me të të historisë së Europës qendrore dhe lindore, ndryshuan rrënjësisht.

Përcaktuese për kthesën ishte nisma e Polonisë, edhe pse nuk kishte qenë e lehtë të bindej ansambleja e fisnikëve që kontrollonin vendin, i qeverisur nga një monarki me zgjedhje. I dërguari i papës, frati Marko i Avianos u desh të premtojë subvencione shumë bujare me qëllim që fisnikët polakë të miratonin traktatin e ndihmës së ndërsjellë me Austrinë, negociuar mes Perandorit Leopoldi dhe Jan Sobieskit, mbret i Polonisë që nga viti 1674. Prestigji i këtij të fundit si luftëtar, që e kish fituar gjatë viteve të betejave kundër tartarëve, kozakëve dhe otomanëve në rajonet juglindore të vendit, rezultoi vendimtare në ngjarjet e mëvonshme. Me miratimin e të gjithëve, Sobieski u emëruar kreu u forcave aleate që do të duhej të lironin Vienën nga rrethimi turk. Nën urdhërat e tij ishin 80 mijë ushtarë, nga të cilët 30 mijë polakë.

Fitorja e Kahlenberg

Mbërritja e forcave aleate e kapi në befasi Vezirin e Madh Kara Mustafa. Pas një inspektimi të shpejtë, Sobieski kuptoi që duhej të përfitonte nga momenti, duke mos e lejuar armikun të riorganizohej. Pa hezituar më tej, në pasditen e 12 shtatorit nisi sulmin kundër vendfushimit turk, që nga kodra e Kahlenberg, e gjithë kalorësia e aleatëve.

Ajo që ndodhi pati një efekt shkatërrimtar mbi otomanët, të cilët në dekadat e fundit kishin qenë shpesh herë viktima të taktikave të kalorësisë polake, e në veçanti usarëve: bëhej fjalë në fakt për një formacion të specializuar në sulmet e befasishme, që synonte të përçante ushtrinë armike dhe të mbillte panik. Brenda pak orësh, dhe me shumë pak humbje në radhët e tyre, aleatët vunë në zotërim vendfushimin armik. Viena ishte çliruar.

Fitorja nuk ishte vetëm një oepracion ushtarak fatlum për koalicionin e gjermanëve, austriakëve dhe polakëve. Jehona e saj mbërriti në çdo kënd të Europës dhe për një moment u duk se rilindi vetëdija e përkatësisë në një komunitet, krishtërimi i lashtë i gatshëm që të ndërmerrte kryqëzata kundër armikut të madh të pafe. Për disa javë, bota katolike kishte qenë në ankth për fatet e Vienës, dhe kur mbërriti lajmi për fitoren u përhap një eufori e përgjithshme. Te Deum jehonin në çdo kishë, dhe tipografitë i dhanë shtypit shumë relacione dhe dokumenta në lidhje me rrethimin dhe heroin e madh, Jan Sobieski.

Kjo klimë entuziasmi fetar, që ushqente çdo lloj hakmarrjeje ndaj të pafeve (por edhe kundër atyre princërve të krishterë që nuk kishin ndërhyrë, si Luigji XIV) kishte një objektiv preçiz: të galvanizonte rezistencën kundër pushtuesit, duke i bërë apel fesë si element identiteti. Vetë Sobieski ishte i pari që i dha një domethënie fetare luftës, duke i kërkuar fratit Mark i Avianos që të organizonte një meshë solemne përpara betejës.

E gjithë kjo ndërfutej në kuadrin e Europës së Kundër-reformës, që kish interes të madh të niste ofensiva, përveç se kundër Islamit, edhe kundër protestantizmit, që ishte afirmuar tashmë në disa shtete. Polonia kishte qenë prototipi i pluralizmit fetar vetëm një shekull më parë: aty bashkëjetonin në fakt katolikë, kalvinistë dhe socinianë, ndjekësit e mendimtarëve Sozzinë apo Socinë, themelues të një herezie me prirje protestante që mohonte natyrën hyjnore të Krishtit dhe të Trinitetit. Ndërsa tani vendi po shndërrohej në një bastion të katolicizmit ekskluzivist dhe integralist.

E njëjta gjë mund të thuhet për Austrinë, ku furia antiturke kishte të njëjtat rrënjë me intolerancën ndaj “herezive të brendshme”. Edhe Franca ofronte një shembull domethënës të situatës: vetëm dy vjet pas rrethimit, ndoshta për të bërë të harrohet roli i dyshimtë që luajti gjatë ngjarjeve, Luigji XIV vendosi të dëbojë nga vendi kalvinistët, të cilët nuk kishin pranuar të konvertoheshin në katolikë.

Ekzaltimi fetar i lindur në vitin 1683 i përgjigjej kështu një projekti të caktuar politik, që buronte prej situatës së turbullt që mbizotëronte në Europën e luftërave fetare. Por pavarësisht ndarjes në dukje të idealeve të përbashkët, “fitorja e Krishtërimit” rezultoi fitore e disave më shumë se e disa të tjerëve.

Ekspansioni i pandalshëm austriak

Jan Sobieski dhe usarët e tij, pavarësisht heroizmit që demonstruan, shumë pak avantazhe siguruan në vitet pas fitores. Ndërsa qeveria e Habsburgëve u gjend, atëherë kur më pak e priste, me një territor shumë të madh në portat e Vienës për ta pushtuar dhe aneksuar në zotërimet e veta. Duke filluar nga viti 1684, ushtritë e perandorit Leopoldi I braktisën për një periudhë konfliktin me Francën në perëndim, u angazhuan në rimarrjen prej otomanëve të të gjithë rrafshnaltës hungareze që e humbën në vijim të betejës së Mohacs në vitin 1526.

Buda dhe Pest kapitulluan në 1686; Beogradi në vitin 1688. Në po të njëjtin vit, Transilvania kaloi nën dominimin austriak duke ruajtur privilegje të rëndësishme. Vetëm rifillimi i luftës me Francën frenoi përparimin e Habsburgëve që disa mendonin se mund të vazhdonte deri në Stamboll. Zotërimet austriake u ratifikuan në fund përmes traktatit të paqes së Karlovicit në 1699, me anë të të cilit turqit pranonin supremacinë e Habsburgëve në zonën e Ballkanit verior.

Popujt që i ishin nënshtruar për një kohë të gjatë fuqisë së turqve pritën krahëhapur çlirimin, por shumë shpejt kuptuan që do të paguanin një çmim të konsiderueshëm. Pushtimi i disa qyteteve nga austriakët ishte preteksti për një dhunë të çdo lloji, sidomos kundër banorëve me origjinë hebraike. “Fitorja kristiane” e vitit 1683 i hapi kështu rrugën, në rajonet e çliruara, një rendi të ri, atij të absolutizmit monarkik edhe më i hekurt se ai otoman, i karakterizuar nga prania e ushtrive të përhershme, nga një sistem fiskal i rreptë dhe nga supremacia e aristokracisë së madhe.

Fundi i rrethimit

Kur mësuan se turqit kishin ndërmend të rrethonin Vienën, autoritetet austriake u angazhuan në përforcimin e mbrojtjes së qytetit. Pikërisht pas rrethimit të parë otoman të 1529, muret e pamjaftueshëm mesjetar ishin zëvendësuar nga një sistem i ri mbrojtjeje, i ndërtuar sipas modelit italian. Me afrimin e armikut, u shembën të gjithë shtëpitë private që ishin ndërtuar në afërsi të mureve, duke lënë një fushë të hapur ku turqit, duke tentuar sulmin e kështjellës, do të mbeteshin të ekspozuar ndaj sulmit të artilerisë mbrojtëse. Gjatë të gjithë mëngjeseve në qytetin vienez dhe në pjesën tjetër të perandorisë binin Turkengloecken, “këmbanat për turqit”, që apelonin për shpëtim të qytetit.

Që nga 14 korriku Viena u gjend e rrethuar nga një det me çadra fushimi turk. Lajmet e parë flisnin për 300 mijë; Jan Sobieski përllogarti që ishin afro 100 000, gjë që bën të mendosh, duke llogaritur tre ushtarë për çadër, një kontigjent prej 300 000 ushtarësh. Ndërsa historianët modernë këmbëngulin se nuk kanë qenë më shumë se 115 mijë ushtarë. Trashëgimi e të kaluarës nomade të otomanëve, çadrat përbënin një element kyç të fushatave pushtuese që bëheshin në mijëra kilometra distancë nga kryeqyteti i perandorisë turke, dhe kërkonin një organizim logjistik të saktë. Në ditët e para të shtatorit, duke përfituar nga një epidemi dizenterie që kishte pllakosur në qytet, turqit bënë disa përpjekje për sulm, por pikërisht në atë kohë mbërriti ushtria aleate kristiane.

Veziri i Madh Kara Mustafa vendosi të qëndrojë prapa, ndoshta për shkak të një besimi të tepruar tek khani i Tartarëve të cilit i ishte besuar detyra e bllokimit të kalorësisë polake. Mustafai nuk e pushtoi kodrën e Kahlenbergut, në afërsi të Vienës, dhe neglizhenca rezultoi fatale. Prej aty erdhën, nën drejtimin e mbretit të Polonisë Jan Sobieski, trupat polake, gjermane dhe të shteteve të tjerë që i ishin përgjigjur thirrjes së Papës Inocenti XI. Sulmi i krishterë ishte programuar për në 12 shtator pasdite, duke filluar me përparimin e krahut të djathtë të kristianëve, nën komandën e dukës Karli V i Lorenës. Turqit u hodhën në kundërsulm, por në atë pikë u gjendën kundër usarëve polakë.

Sulmi nga krahu i djathtë i ushtrisë kristiane ndodhi në orën 5 të pasdites. Një pjesë e kalorësisë austro-gjermane dhe asaj polake u lëshuan që nga mali Kahlenberg, duke u futur në vendfushimin e turqve. Jan Sobieski ishte në vijën e parë duke nxitur trupat e tij. Roli i husarëve polak ishte vendimtar. Nën thirrjen “Zoti e shpëtoftë Poloninë” asnjëri prej tyre nuk u spraps, deri kur mbërritën në çadrën e Vezirit. Megjithatë, kuadri nuk shfaq veshjet tipike të husarëve (që shpesh herë mbanin peliçe leopardi, tigri apo jaguari) dhe as përdorimin e bollshëm të artilerisë, që polakët e dominonin me mjeshtëri.

Raportet nga beteja thonë që Kara Mustafai, kur mësoi për sulmin e Sobieskit, u vendos në çadrën e tij me qëllimin që të rezistonte deri në vdekje. Por artilierët kristianë lëshuan kundër saj të gjithë municionet, të nxitur edhe nga premtimet për shpërblim nga vetë Sobieski. Në orën 5 e gjysmë të pasdites kalorësia polake arriti të futet në vendfushimin otoman, duke e detyruar Vezirin e Madh të largohet me shpejtësi. Në letrat që shkruante nga fushëbeteja, Sobieski rrëfente se ndihej i kënaqur që Mustafai i kishte lënë “çadrën dhe të gjithë pasuritë e tij”.

Pasi u mposhtën turqit në Kahlenberg, luftimet u transferuan në periferi të Vienës. Tentativa e otomanëve për të drejtuar artilerinë nga ushtria e krishterë nuk pati asnjë sukses. Turqit u larguan të terrorizuar, duke u sprapsur përgjatë lumenjve danubianë, dhe duke lënë pas një plaçkë të jashtëzakonshme: 300 topa, 5000 çadra, armë, tamburë, flamuj, tonelata me ushqime dhe mijëra kafshë. U vranë më shumë se 10 mijë ushtarë turq përballë pothuajse 1000 të aleatëve. Sobieski hyri në qytetin e çliruar nën thirrjet e banorëve dhe autoriteteve.