150 Vjetori Jubilar i Lindjes së Edith Durham-it

150 Vjetori Jubilar i Lindjes së Edith Durham-it



Mary Edith Durham ishte vajza dhe fëmija e parë nga tetë fëmijët e Dr. Arthur Eduard Durham kirurg me emër në Londrën e asaj kohe. Por atë do ta bënin të veçantë dhe do ta pasuronte me shumë njohuri ardhjet e shpeshta për rreth 20 vite rresht, vizita që ajo do ti kryente së shumti në Ballkan dhe më ne veçanti ne trevat shqipfolëse pergjatë viteve 1903-1921. Ajo gjatë këtyre vizitave do të studionte artin dhe folklorin e zonave që ajo i përshkroi jo pak herë. Ajo përkrahu pavarësinë e trojeve shqiptare dhe mbrojti çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare. Znj. Durham gjithashtu ishte njohëse e mirë e gjuhës shqipe dhe sërbishtes.
Edith Durham një personazh që nuk duhet harruar kurrë, apo nuk duhet neglizhuar asnjëherë. Lindur në datën 8 Dhjetor në vitin 1863 e cila daton me 150 vjetorin e lindjes së saj sivjet. Pikërisht për këtë ditëlindje jubile të saj i ndihesha borxhli të shkruaja disa fjalë për veprën e saj e cila duhet përkujtuar nga të gjithë ne. Ajo gjithmonë do të shprehej me thjeshtësi dhe modesti pergjatë gjithë jetës, përfshi këtu dhe çastet e fundit te jetës së saj. Pavarësisht, titujve që i kanë dhënë shqiptarët në nder të punës së saj në çështjen shqiptare, ajo me e veçanta ishte “Mbretëresha e Malësisë” një titull që e kurorëzon më së miri jetën dhe veprën e saj.
Në vijim, kam lexuar jo pak për të, por po e filloj t’ju tregoj nga fundi me një përmbledhje të aktivitetit të saj. Unë do ta përzgjidhja të shkruaja këtë artikull modest si dhuratë për ditëlindjen e këtij njeriu thjeshtësisht të madh. Mendoj, që vetëm një njeri si ajo do të mund të mendonte për një komb që nga momenti që e njohu e deri në fundin e saj. Unë do të filloja te gërrmoja me tepër këtë periudhë e cila përkon me muajt e fundit të jetës së saj. Qershor- Nëntor 2013 pikërisht ne këtë periudhë përpara pesëdhjetë viteve në datën 25 nentor ate datë që ndëroi jetë dhe do ti përfundoja shënimet në diten e lindjes se saj datë 8 Dhjetor, e më pas do të filloja ti hidhja në të pastër. Kam veçuar informacione të pafundme që kam mbajtur shënim e denjë për një libër, por me ju po ndaj këtë permbledhje për ditelindjen e saj të artë.
Në 30 Qershor 1944 ajo do të shkruante një letër e cila i ishte drejtuar Z. Pani Kryeredaktorit të Gazetës Dielli në datën 12 Gusht 1944 ne Boston ku ndër të tjera do të shkruante se që prej tetorit të vitit të mëparshëm shëndeti i ishte përkeqësuar dhe të 80-tetedhjetat do të shprehej ajo në atë shkrim do të ishin një ngarkesë e madhe për tu mbajtur dhe fuqitë po i dobësoheshin dhe krahët po më priheshin, me kohën e cila nuk ndalej e ecën shpejt. Por përsëri ajo shprehej krenare sepse edhe pse me pushime e ndalesa të shpeshta mund të dilte nga shtepia dhe të bënte pazarin tek një dyqan i lagjes që ndodhej jo shumë larg prej nga banonte. Edhe pse në pleqerinë e saj te thellë ajo do të ishte e mprehtë në shkrimet e saj, do të falenderonte miqte e saj shqiptarë që e ndihmonin, nga ana tjetër dhe do të kërkonte ndjesë për mungesën e radhës që do të kryente në takimet e Shoqates Anglo-Shqiptare, por që kërkon me ngulm të ketë korespondencë e të jetë në korrent nëpërmjet miqve të saj të vjetër anglez që do të ishin prezent. Më tej, ajo do të shprehej përsëri për ngjarjet e asaj kohe duke shpresuar që lufta të përfundonte para krishtelindjeve të atij viti. Por me një kthjellesi për tu admiruar ajo do të shkruante kur te vijë paqja, ata shqiptarë që kishin luftuan trimërisht kundër Italianëve dhe Gjermanëve, të jenë të lirë të përzgjedhin një Qeveri e cila do të zgjedhë më të mirën për Shqiperinë. Ndër të tjera ajo do të shkruante që Londra ishte ato ditë në bombardime të drejtuara pa pilot, e shume pak e arrinin shënjestrën nga 1940-41 sepse shumica rezoheshin nga kundërajrorët por që zhurma e këtyre të fundit do t’ja prishte gjumin dikujt tjetër, por jo sepse as që nuk ishin aq të rënda si ato të cilat kishte përjetuar Znj. Durham gjatë rënies së Perandorisë Osmane dhe Luftrave Ballkanike. Sepse, ajo ishte shpesh gjendur nën armë zjarri sidomos në periudhën e luftrave Ballkanike 1912-13 kohë e cila nuk kishte të krahasuar. Duke vijuar më tej për situaten e rëndë në Londër të krijuar nga lufta si dhe bombardimet e vazhdueshme ajo shkruan se muajt e Verës të atij viti ishin të thatë dhe thuajse pa shi, uji ishte me pakicë e përdorej me kursim dhe të gjitha ushqimet ekonomizoheshin dhe çmimet ishin të kontrolluara, por qē gjithmonë e kishte mendjen tek njerëzit nën pushtim qe vuanin shume herë më shumë, sidomos tek shqiptarët. Në fund ajo uron që luftes ti vije fundi para Krishtëlindjeve dhe falenderon dhe uron të gjithë miqtë e saj shqiptarë. Në fund siç e kishte zakon gjithmon do të shkruante emrin mbiemrin dhe datën por në veçori në këtë letër sikur ta kishte kuptuar që do të ishte ndër korespondecat e fundit ajo shkruan “përshendetje të përzemërta nga mikesha juaj e vjetër, Znj. Edith Durham. E theksoj e vjetër jo në kuptimin që njiheshin prej dekadash por, sikur kishte bërë një pakt me jetën e po i dorëzojej, të vjetër në kuptimin e moshuar, ose këtë ndjesi më përcolli. Kjo ishte letra që më preku më shumë.
Ajo do të ndërronte jetë në 25 Nëntor 1944 në Rrugën Glenoch në këtë banesë në Londër pak ditë përpara se të mbushte 81 vjetë jetë.
Por cila ishte Znj. Edith Durham ajo ishte gjithshka, udhëtuese, publiciste dhe shkrimtare e cila ishte bërë një autoritet mbi Ballkanin dhe në veçanti për Shqipërinë. Ajo zyrëtarisht ishte korespondente e “The Times”. Për mua një dëshmitare e kohëve të vështira të të gjithë shqiptarëve.
Edith Durham u edukua në Kolegjin e Bedford-it në Anglinë qëndrore, dhe më pas ajo studioi në Akademinë Mbretërore të Arteve, ajo kishte një talent për pikturën me bojra uji dhe vaji dhe në rininë e saj ajo pati disa ekspozita të sukseshme në Akademine e Arteve. Gjithashtu nga vizitat në Ballkan ajo do të pikturonte veshjet popullore dhe do të dokumentonte me detajin e piktorit veçorinë e traditave, zakoneve etj. Ndërmjet librave të shumtë që ka publikuar në fillimet e saj duhet veçojmë edhe volumet me ilustrimet e zvaranikëve “Historine Natyrore e Kembrixhit” më tej ajo vijoi udhëtimet e saj të cilat datojnë në vitet e para te shekullit te kaluar.
Ajo do të merrte titullin nga vetë shqiptarët titullin Mbreteresha e Malësisë dhe ajo do të vizitonte dhe të binte në dashuri me Shqiperinë dhe që prej asaj kohe Çështja Shqiptare do të bëhej edhe çështja e saj. Dhe do te kthehej shpesh ne Shqipëri.
Ajo më pas do të shkruante se ndaj Pavarësisë së Shqiperisë ishin bërë shumë gabime dhe që Shqiperia duhej riveshur per ti sh’bërë gabimet, dhe shkruajti “Brengen e Ballkanit” në 1905 me tej do të botonte në vitin 1909 librin “Shqipëria e Epërme” në 1914 Librat me tituj “Lufta e Shkodrës”, “Lëmshi Ballkanik Njëzet Vjeçar” ajo do të bënte një punë sensibilizuese dhe do të ndihmonte opinionin publik Britanik mbi situaten në Ballkan. Si dhe do të ishte kritike ndaj qëndrimit te politikave të jashtme të Anglisë ndaj Shqipërisë. Më tej ajo do të publikonte në vitin 1925 volumet “Krimet në Sarajevo”, dhe në 1928 “Disa tradita dhe zakone fisnore e ligje nga origjina e Ballkanit”. Gjithashtu ajo ishte edhe partnere në Institutin Antropologjik Mbretëror që prej vitit 1908 etj.
Do ta veçoja në një kornizë figurën e saj edhe do ta quaja Znj. Durham Diplomaten e rreshtit të parë të Shqiperisë të porsalindur të asaj kohe, gurin themeltar të historisë së diplomacisë Shqiptare. Ajo shumë modeste e quante vehten sekretare të Shoqates Anglo-Shqiptare pozicion që e luante me rëndësi dhe pasion. Ajo do të ruante një korespondencë të pastër të pa influencuar nga politika e brendshme e vendit e asaj kohe dhe gjithashtu skeptike ndaj politikanëve të periudhës. Do të kishte korespondeca të vazhdueshme edhe me Shoqaten Vatra në Nju Jork dhe shumë shqiptarë të tjerë nga diaspora. Falë kësaj pune të fortë të Shoqatës Anglo-Shqiptare në datën 17 Shkurt 1921 Shqipëria do të njihej ndërkombëtarisht në Institucionin Ndërkombëtar të asaj kohe para-ardhës të “Kombeve te Bashkuara” të quajtur “Liga e Kombeve” në të cilin luajti një rol kyç të rëndësishëm edhe Znj. Durham. Ajo së dyti do të admirohej për punën e saj nga vetë I.Qemali, Noli, si dhe Mbreti Zog etj, por për mua ajo do të ishte edhe një akademike e cila do të percillte “Historinë” ashtu siç do ta përjetonte, e vetëm pasi ta kishte shkelur e vuajtur vetë. Së fundmi një vlere tjetër që i duhet njohur ishte edhe mbështetja dhe kontributi qe i bënte gjuhes shqipe me librat shqip në shkollat e para Amerikano-Shqiptare në Korçë përpara shpalljes së Pavarësisë së Shqiperisë. Vazhdimisht ajo do të dërgonte artikuj në gazeta të ndryshme prestigjoze të kohes deri në çastet e fundit.
Por në këtë përvjetor lindje nuk desha t’ju përcjell ndjenjën e humbjes së saj por edhe ne momentet e fundit ajo do të mendonte për të gjithë ne, por në fokus kam ndjenjën e suksesit të veprave të saja dhe që ne shqiptarët do t’i jemi mirënjohës përjetë dhe do ta kujtojmë gjithmonë.

Nga Ermir Dardha

Edith Durham, udha e shqipes së shenjtë me gërma angleze!

Udhëtimi i vështirë i librit të shenjtë shqip të Edith Durham-it, e cila kaloi në Berat para 110 viteve, ku dëgjoi edhe për Fan Nolin!
 
Në një përmbledhje të Institucionit Mbretëror te Britanisë së Madhe përkatësisht në Volumin 31, e cila daton të jetë shkruar në vitet 1939-1941, me titull Shqipëria nga Edit Durham në Londër.
Ajo në këtë dokument do të filloj me shpjegimin e historisë se herëshme të shqiptarëve me origjinën “Ilire” përpara pushtimit romak, për lexuesit e saj. Kuptohet ajo i drejtohet lexuesit klasik Anglez duke i shkruar Çështjes Shqiptare e duke filluar shpjegimin e saj që nga gjeneza. Edith-i e dinte që Anglezet, janë lexues kritiko-akademik, dhe ajo i drejtohet nje segmenti te Anglezëve të edukuar të Universiteteve të Kembrixhit dhe Oksfordit. Apo Londinezëve zyrëtar e lexues të rregullt të përditshmeve dhe të frekuentuesve te biblotekave mbretërore madhështore si”Kings Cross Library” etj. Pas një historie hyrëse ku ajo u shpjegon lexuesve të gjitha perandoritë me radhë nga ajo romake dhe ato te periudhave më jeteshkurtra, ajo do të na sjell në fakt natyrshëm në Shqipërinë nën Perandorinë Osmane të vitit 1903.

Edith Durham në moshën që vizitoi trojet shqiptare për herë të parë.
Por duke marrë parasysh kërkimin tim në temën vështirësitë e shkrimit të gjuhës shqipe. Kur lexoj Edith-in që sqaron ngjarjet dhe emrat shqiptar në Anglisht, më përcjell një ndjesi sikur dhe udhëtimin e Librit të shenjtë “Biblës” në shqip me shkronja angleze, ajo do ta bëj me lexuesin e saj. Ishin kohë trazirash në fundin e perandorisë osmane, që duhet treguar që Greqia e kishte fituar Pavarësinë, Bullgaret e Maqedonise kishtin pasur revolta shtet-lindēse, popujt sllav me ndihmën e Rusisë ishin duke rilindur gjithashtu. Kurse Shqipëria ishte mes jo vetëm trysnisë së brendshme të Turqve të rinj, Xhonturqve që pasi panë efektet e vendeve të reja të lindnin në Ballkan nuk dëshironin përdorimin e gjuhës shqipe por dhe të shtyrë edhe nga priftërinjtë grek do të shkruante ajo dhe do të citoj: “ti referohesh disa gazetave te cilat shkruajnë që ndjekësit e Kishës Autoqefale Ortodokse Greke dhe të shkollave greke në jugun e Shqipërisë dhe ti quash ata grekë është njësoj si të quash të gjithë Katolikët si Italian”. Në turqi një shqiptar që dërgohej nga politikat e sulltanit për shqipfolësit do të edukoheshin që të asimiloheshin, por kjo histori përsëritej gjithandej në territoret shqip-folëse.
Ajo do të vinte për të ndihmuar popullin e zonave sot Maqedonia, e bazën do ta kishte në Manastir dhe do të punësohej ne zonën e Ohrit, Prespës ku punonjesit ajo theksonte që ishin shqiptarë, dhe Guvernatori i Ohrit ishte shqiptar shprehet ajo, Mehdi Bej Frashëri një njeri i cili e kishte ndihmuar shumë.
Por ajo që s’dëshironte Qeveria Turke dhe i frikësohej ishte shpirti nacionalist i Shqiptarëve. Kështu që u vendosën gjoba për ndalimin total e mësimit të gjuhës shqipe të shkruar dhe shtypjen e printimin në shqip që sapo kishte lindur.

Pikture Grafike nga Edith Durham
Në Londër Faik Bej Konica publikonte Letra në Shqip të cilat futeshin fshehurazi në vend. Një punonjës shqiptar i Shoqatës Bibla, Gjergj Qirjazi përgatiti gjithashtu disa libra të shenjtë në shqip. Më pas Shoqata i printoi dhe publikoi, por Perandoria Turke nuk i lejonte ti njihte ato në gjuhën Shqipe. Kështu që do ti shisnim Librat në rrugë jozyrtare dhe gjetëm një librashitës rruge që do të na ndihmonte ti shisnim në të gjitha qytetet. Durham-i e takoi këtë njeri në shtëpinë e tij në Leskovik.
Kështu do të fillonte misioni i gjatë Librit të Shenjtë udhen se shqipes me shkronja angleze. Qyteti i parë do të vizitonte ishte Korça, qëndra e lëvizjes për pavarësi që kishte si qëllim largimin e influencave të huaja. Aty Edith-i Motra e Gjergj Qirjazit një grua e aftë e ndihmuar nga Misionerët Amerikan shkoj dhe u specializua në Amerikë dhe më pas me ndihmën e tyre themeloi Shkollën e Vajzave. Ajo përdorte tekste amerikane, shpjegonte leksionet në Shqip dhe shkatëronte çdo gjë më pas.
Ku nuk kërkonin Turqit për gjuhën e ndaluar, si vajza krishtere edhe vajza muslimane hynë në shkollë dhe mësuan shkrim e këndim. Kudo që gjente Guvernator Shqiptar Edith-i ishte e lire te kryente misionin e saj. Por turqit kishin edhe mbështjen e Priftërinjve Grek e Shkollave Greke që gjithashtu ishin për shtypjen e shqiptarëve.

Pikture Grafike nga Edith Durham
Më pas ajo do të shkonte në Berat. Në këtë qytet të cilin e vizitoi në vitin 1904, Edith Durham-i do të dëgjonte për herë të pare për një Prift i cili quhej Fan Noli, dhe mundimet e tij në krijimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe çlirimin e tokës nga priftërinjtë Grek. Në këtë vend të krishterët do të ankoheshin sepse prifti Grek do të informonte autoritetet turke për Beratasit që mbanin libra në shqip. Guvernatori ishte Turk, pavarësisht faktit që ajo kishte një bazë të sigurtë në këtë qytet, dhe një plan të mirë ne përmbushje te misionit ajo nuk do të kishte sukses. Fatkeqësisht librat iu kofiskuan përpara se ajo të arrinte në bazë sepse Guvernatori Turk i kishte dërguar xhandarët që e priten sapo hynë rrethinat e qytetit dhe i shoqëruan të gjithë drejt tij. Në këtë qytet Edith Durham do të bënte disa punime grafike. Piktura te bukura te kalasë dhe pamje nga lagjet e vjetra. Por shoqëruesi e siguroi që edhe pse ju sekuestruan librat shqip, ai do të sillte të tjerë.
Por ato që ajo dëgjoi për Nolin në Berat ia benë zemren mal, dhe më pas ai do t’ia arrinte qëllimit të krijimit të Kishes Autoqefale Ortodokse Shqiptare të pavarur, njesoj si Kisha Autoqefale Ortodokse Bullgare, Sërbe apo Greke. Kleriket dhe ritualet do të kryeshin në gjuhën shqip. Në krye të saj ishte Kryepeshkop Kisi shqiptar, gjithashtu edhe gjithë priftërinjtë ishin shqiptarë. Më vonë Fan Noli do të drejtonte kishën e emigrantëve shqiptarë në Amerik. Më pas kur u largua Edith-i mësoi se ata priftërinj grek që ngelen ndoqën ushtrinë pushtuese greke më pas sdo të kishte më sepse do të tërhiqeshin së bashku.
Por librat ne Elbasan do t’ja u shisnim jo vetëm të krishterëve por edhe myslimanëve. Në Elbasan në një orë u shiti 70 kopje që u blenë nga mysliman. Dikush i tha Edith-it që ai tashmë mund ti mësonte vëllait gjuhën shqipe, e kështu me rradhë në të gjitha qytetet shqip-folëse por me një presion albanofobik në të gjitha trevat albanofile do të gjendej. Në Tepelenë Edith-in do ta ulnin në fronin e Ali Pashës, e do ti flisnin për Janinen dhe respektin ndaj Lord Bajronit. Ajo do të vizitonte të gjitha trojet shqip-folëse nga veriu deri në jug nga lindja në perëndim gjithandej ku gjente shqip, ishin territore që sot ishin perfshirë në vendet fqinje si Uqinini në Malit të Zi dhe qytete shqiptare në Maqedoni, Kosovë etj.
Udhëtimet ishin të gjata e të lodhshme, herë në kurrizin e kuajve e herë në këmbë, aty ku kafsha mund të rrëshkiste.
Mendoj që kjo ishte rruga e dhimbshme e Edith Durhamit shqipes sonë që futej si mall kontraband në vendin a saj. Por që shqiptarët do ta mbronin e ajo do të vijë e gjallë në ditët tona.
Në përmbyllje, pas publikimit të artikullit te parë dhe në vijim të kërkesave tuaja në datën 19.12.2013 do tu drejtoja institucioneve më të larta shqiptare Kryeministrisë dhe Bashkisë Tiranë e tu përcillja propozimin e shqiptarëve në se do ishte e mundur përjetësimi i emrit të Mis Edith Durham në një nga Bulevardet kryesore te kryeqytetit me rastin 150 vjetorit te lindjes së saj. që figura e saj të marrë nderimet e vendin e merituar.


 Nga Ermir Dardha