Filozofia Iluministe

Ç’është Iluminizmi?


Iluminizmi ishte një lëvizje kulturore dhe filozofike që u përhap në Evropë nga fillimi i qindvjeçarit të XVIII gjer në Revolucionin francez, që u skalit nga përpjekja e çlirimit nëpërmjet arsyes nga mendimi, nga këmbëngulja dhe përfytyrimi, paragjykimet dhe ideologjitë e trashëguara dhe pranimi i diturisë së re të fituar.

Iluminizmi ka qenë një lëvizje e borgjezisë evropiane në periudhën e përgatitjes dhe të kryerjes së revolucioneve të shek. XVIII-XIX. Ai drejtohej kundër rendit feudal dhe kulturës së tij, kundër obskurantizmit mesjetar e të gjitha formave të ideologjisë së prapambetur dhe përpiqej për përhapjen e arsimit e të diturisë.

Iluminizmi i Emanuel Kantit

Iluminizmi është dalja e njeriut nga një minoritet për të cilin është fajtor ai vetë.Minoritet është pazotësia të shfrytëzosh aftësinë tënde mendore pa drejtimin e dikujt tjetër. Ky minoritet është fajtor, kur shkaku i tij nuk është mangësia e intelektit, por mungesa e vendosmërisë dhe e kurajos për të shfrytëzuar intelektin tënd pa drejtimin e tjetërkujt. Sapere Aude! Ki kurajon të përdorësh intelektin tënd! Kjo është motoja e iluminizmit.

Dembelizmi dhe frika janë shkaqet që një pjesë e mirë e njerzve, edhe pse natyra prej kohësh i ka çliruar nga udhëheqja e të tjerëve (naturaliter maiorennes), i nënështrohen vullnetarisht, për gjithë jetën, minoritetit, gjë që lehtëson të tjerët të bëhen tutorë të tyre. Është shume rehati të jesh në minoritet. Nëse një libër arsyeton në vendin tim, një udhëheqës shpirtëror ka ndërgjegje për mua, një mjek zgjedh dietën për mua, etj, është e qartë që s’ka pse të lodhem unë.

S’është e nevojëshme të mendoj, nëse duhet vetëm të paguaj: të tjerë do të merren në vendin tim me këtë gjë kaq të bezdisëshme. Meqënëse tërësia e njerzve (përfshi të gjithë seksin e bukur) e konsideron hapin drejt rritjes, në vetvete të vështirë, madje edhe mjaft të rrezikshëm, mendojnë tashmë këta tutorë që kaq dashamirësisht e kanë marrë përsipër këtë kujdes.

Pasiqë, në një kohë të mëparëshme shushatën kafshët e tyre shtëpiake dhe u kujdesën që këto krijesa paqësore, të mos bëjnë qoftë edhe një hap jashtë kularit në të cilin i kanë burgosur, u tregojnë madje rreziqet që i kërcënojnë nëse tentojnë të ecin me këmbët e tyre. Në të vërtetë, ky rrezik nuk është kaq i madh, nëse këta, duke e paguar qoftë edhe me një rrëzim, do të mësonin të ecnin vetë; por një shembull i kësaj natyre, zakonisht e bën të frikëshme dhe dekurajon çdo përpjekje të mëtejëshme.

Është, pra, e vështirë për çdo njeri, vetë, të dalë jashtë një izolimi, tashmë (thuajse) natyrë e dytë. Ai ka mbrritur deri aty sa është dashuruar pas tij dhe është i tillë, si ç’është, realisht i pazoti të shfrytëzojë intelektin e tij, mbasi nuk i është lejuar kurrë të bëjë një përpjekje. Rregullat dhe formulat, këta instrumentë mekanikë të përdorimit racional, ose më saktë të keqpërdorimit racional të dhuntive të tij natyrale, janë prangat e një minoriteti të përhershëm.

Kush do të lirohej, do të bënte vetëm një kapërcim në tym qoftë edhe mbi një hendek të vogël, sepse nuk është mësuar me një liri të tillë lëvizjesh. Ndaj, janë të paktë ata që ia dalin mbanë, me punën e shpirtit të tyre, shpleksen nga minoriteti dhe vijojnë me hapa të sigurt.

Por, që një masë të ndriçojë vetveten, është e mundur; përkundrazi, mjafton që t’i krijosh kushtet dhe bëhet pothuaj e pashmangëshme. Ndodhen gjithmonë disa që mendojnë lirisht, madje edhe midis tutorëve të posaçëm të masave, të cilët, pasi kanë hequr qafe zgjedhën e minoritetit, përhapin frymën e një nderimi racional të bazuar mbi vlerën e njeriut dhe prirjes së tij për të menduar mëvetësisht.

Veçanti, e këtij rasti, është që, publiku i mësuar prej tyre të pranojë zgjedhën, t’i detyrojë të rrinë posht, kur nxiten nga disa (të tjerë – shën. im) tutorë, që janë të pazot të ndriçohen: është kaq e rrezikëshme të mbjellë shparagjykime,sepse këto në fund hakmerren ndaj vetë krijuesit të tyre, që i ka pasur këto sajime pararendëse. Ndaj, një masë vetëm ngadalësisht mund të mbrrijë ndriçimin.

Një revolucion, ndoshta sjell rënien e një despotizmi personal dhe të makutërisë për pasuri apo pushtet, por kurrë vërtetimin e një reforme në shprehjen e mendimit; paragjykime të reja, në fakt do t’u shërbejnë po kaq mirë të vjetrave si tërkuzë (shnegull) (a) për shumicën e masës që s’mendon.

vazhdon....

Iluminizmi dhe Liria

[You must be registered and logged in to see this link.]

Iluminizmit nuk i duhet tjetërgjë veç liria; më saktë, më e padëmëshmja ndër të gjitha ato që mund të quhen liri, domethënë liri të gëzosh të drejtën e përdorimit në çdo lëm publik, të arsyes tënde. Dëgjoj si ushton nga të gjitha anët: mos arsyetoni! (b) Ushtaraku thotë: mos arsyetoni, ushtrohuni! Mbarështuesi i financave: mos arsyetoni, paguani! Kleriku: mos arsyetoni, besoni! (vetëm një zotëri, në botë, thotë: arsyetoni sa të doni e mbi gjithë sa dëshironi, por binduni! - c). Këtu gjen kudo kufizim të lirisë. Por cili kufizim pengon iluminizmin?

Dhe në veçanti nuk është (kufizim - shën im), përkundrazi e nxit? - Përgjigjem: përdorimi publik i arsyes vetiake duhet të jetë kurdoherë i lirë, vetëm ajo mund ta vërë në jetë ndriçimin midis njerzve; përdorimi privat i saj mund të jetë shpesh i kufizuar dhe shtrëngues, por, pa u bërë pengesë e vërtetë për progresin e iluminizmit. Me përdorim publik të arsyes vetiake, unë kuptoj atë që secili bën me arsyen si studiues përpara gjithë lexuesve.

Quaj përdorim privat, çfarë ai mund të bëjë me arsyen vetiake në njëfarë nëpunësie apo zyrë që i është besuar. Tashmë, në disa punë që kanë të bëjnë me interesat e përgjithëshme, është i nevojshëm njëlloj mekanizmi, ky është shkaku pse disa pjestarë të bashkësisë s’mund të sillen ndryshe veç pasivisht, të udhëhequr nga qeveria, me një harmoni artificiale, drejt qëllimeve publike, ose të paktën për të frenuar kundërshtimin.

Në rastin në fjalë sigurisht nuk është e lejueshme të arsyetosh; duhet të bindesh. Por, meqënëse një pjesë e këtij mekanizmi, është edhe gjymtyrë e trupit të përbashkët, përkundrazi, e një shoqërie kozmopolitike, në cilësinë e studiuesit që i drejtohet me shkrime një publiku ku shpalos ndjenjat e tij, patjetër që mundet të arsyetojë, pa dëmtuar me këtë punët për të cilat në një farë mënyre është anëtar pasiv.

Kështu, do të qe shkatërrimtare nëse një ushtaraku i urdhërohej diçka nga një sipëror dhe do të vinte, haptas, në diskutim, dobinë dhe përfitimin nga urdhëri: ai duhet të bindet. Por, me të drejtë s’mund ta ndalosh të bëjë, si studiues, vërejtje mbi të metat e shërbimit ushtarak dhe t’ia parashtrojë gjykimit të publikut.

Qytetari s’mund të refuzojë detyrimet që i vendosen, përkundrazi, pafytyrësia e ankojës për këto detyrime që duhet të paguhen prej tij, mund të ndëshkohet si një skandal (edhe pse mund të nxitë rebelim masiv). Megjithatë nuk është kundër detyrave qytetare, nëse, si studiues, shpreh hapur mendimet për pavendësinë ose padrejtësinë e detyrimeve të tilla.

Po kështu, një fetar është i detyruar të mbajë leksionet e tij të katekizmit përpara nxënësve dhe bashkësisë duke iu përmbajtur dogmës që i shërben, për të cilën ai detyrohet, në fakt, me këtë kusht. Por, si studiues gëzon liri të plotë, madje e ka për detyrë të mënjanojë publikun nga çdo mendim i tiji, i përligjur kujdeshëm dhe i propozuar si qëllimmirë mbi të metat e kësaj doktrine; sikurse të mënjanojë këshillat në lidhje me një drejtim më të mirë të punëve fetare dhe kishtare. Këtu s’ka asgjë që mund të vrasë ndërgjegjen.

Në fakt, çfarë ai mëson si zyrtar, si i ngarkuar me punë nga kisha e tij, prezantohet si diçka për të cilën nuk gëzon liri të zgjedhuri, për të mësuar në bazë të asaj ç’ka mendon, si diçka për të cilën është ngarkuar të flasë sipas normave dhe në emër të tjetërkujt. Ai do të thotë: Kisha tonë mëson këtë apo atë gjë, këto janë prova të cilat ajo shërben.

Si pasojë, ai, nxjerr gjithë vlerën praktike të bashkësisë së normave, edhe pse nuk i nënëshkruan me bindje të plotë, me parashtrimin e tyre, megjithatë, duhet të merret sepse nuk është fare e pamundur që në to të fshihet e vërteta, e në çdo rast, sepse nuk gjen asgjë në kundërshtim me besimin e brendshëm. Sepse ai, po të gjejë diçka kundërshtuese, nuk do ta administrojë zyrën e tij me ndërgjegje: duhet ta braktisë.

Pra, përdorimi që i bën një famullitar (i posaçmi) arsyes së tij përballë bashkësisë është vetëm një përdorim privat, meqënëse kjo, është gjithmonë një mbledhje familjare, përsa e madhe; përballë saj ai, si prift, nuk është i lirë, madje s’duhet të jetë, sepse zbaton një detyrë të ngarkuar nga të tjerë.

E kundërta, si studiues, kur i drejtohet publikut me mendimet e veta, domethënë gjithë botës, pra si klerik në përdorimin publik të arsyes vetiake, gëzon liri të pakufizuar për ta shfrytëzuar arsyen e tij dhe për t’i folur në vetën e parë personit. Në fakt, që tutorët e popullit (në gjërat shpirtërore), duhet të jenë minorë, është një absurditet që përjetëson
absurditetin.

Bindja e verbërt




Por, një shoqatë klerikale, psh një mbledhje kishtare, ose një e përnderuar klasë (si ç’quhet kjo në Hollandë) nuk mund të bëhet shkak që të detyrojë nëpërmjet betimit, (bindjes së verbër – shën im) pandryshueshmërinë e doktrinës, në mënyrë që të kontrollojë nga sipër dhe pandërprerë, çdo njërin anëtar, e nëpërmjet këtyre popullin, dhe... kështu do ta bëjnë të përjetëshme?

Unë them se është absolutisht e pamundur. Një kontratë e tillë, që do të kishte si përfundim synimin për të larguar përgjithmonë ndriçimin e mëtejmë të racës njerëzore, është absolutisht acaruese dhe e pavlefëshme; duhet të jetë edhe e miratuar nga fuqi supreme, nga kuvendi (d) imperial dhe nga më madhështorët traktate paqeje.

Një epokë s’mund t’i detyrohet pasardhëses në një gjendje të tillë që ajo (pasardhësja – shën im) ta ketë të pamundur të zgjerojë njohuritë (veçanërisht mbi një lloj kaq të domosdoshëm) të korrigjojë gabimet dhe veçanërisht të zhvillohet drejt iluminizmit. Do të qe krim ndaj natyrës njerëzore, zanafilla e të cilës është pikërisht progresi; dhe pasardhësit kanë të drejtën e tyre t’i flakin këto traktate, si të paligjëshme dhe të shthurura. Guri i provës i gjithçkaje që mund të vendoset si ligj mbi një popull, qëndron tek pyetja: një popull, vërtet mund t’i diktojë vetvetes një ligj të tillë?

Tashmë, e mundur do qe për një periudhë kohe të shkurtër, në një farë mënyre, në pritje të një ligji më të mirë, qëllimi i të cilit është t’i japë shtysë rendit, mjaft që të lerë të lirë qytetarët në përgjithësi. Veçanërisht klerikët, në cilësinë e studiuesve, të bëjnë publike, dmth me shkrime, vërejtjet mbi çfarë u mungon institucioneve në fuqi, ndërsa rendi të cilit i është dhënë nisma, të zgjatë derisa të kuptuarit e përbajtjes së këtyre gjërave të realizohet dhe pohoet hapur, me një shtrirje të tillë që qytetarët, njëzëri(ndoshta jo të të gjithëve) të shpien para fronit një propozim, me pikësynimin që ai të marrë në mbrojtje këto bashkësi të njësuara dhe përmirësuara pikërisht sipas konceptit të tyre, në një organizëm fetar të ndryshuar, pa penguar të tjerët, ata që kënaqen me gjendjen e mëparëshme.

Por, të bashkohesh me një institucion fetar të pandryshueshëm, askush të mos e verë në dyshim, qoftë edhe për një periudhë kohe të gjatë sa jeta e njeriut, e thënë ndryshe, të anullosh një periudhë kohe në progresin e njerëzimit drejt përmirësimit, ta shterpëzosh, madje ta bësh dëmprurëse edhe për pasardhësit, është absolutisht e paligjëshme.

Një njeri mundet, po, për veten e tij ta pranojë iluminizmin për aq sa i leverdis, qoftë edhe vetëm për pak kohë, por ta mohosh, si për veten tënde, e më keq edhe për trashëgimtarët, do të thotë të dhunosh e shkelësh të drejtat e shenjta të njerëzimit. Çfarë një popull s’mund t’ia vendosë vetes, aq më pak një monark e vendos mbi popullin, meqënëse autoriteti i tij legjislativ bazohet pikërisht mbi faktin që ai bashkon gjithë vullnetin e popullit tek i tiji.

Mjaft të mbikqyrë që çdo përmirësim, i vërtetë ose i hamendësuar, të respektojë rendin, në këtë rast ai s’mund të bëjë ndryshe veç të lejojë nështetasit të ndjekin çfarë është e nevojëshme për ta, për të realizuar shpëtimin e shpirtit të tyre, gjë që s’duhet t’i interesojë, ndërkaq mbetet detyrë e tij të shmangë që dikush të pengojë me dhunë dikë që shfrytëzon gjithë zotësinë e tij, për qëllimet dhe përparimin e tij.

Ai fyen, deri edhe madhërinë e tij, nëse përzjehet me këto gjëra, duke denjuar kontrollin qeveritar, shkrimet në të cilat nënshtetasit kërkojnë të sqarojnë pikpamjet e tyre, sikurse, të njëjtën gjë bën edhe vetë, nga lartësia supreme e pikpamjeve, në mënyrë që të shmangë vërejtjen Caesar non est supra grammaticos, (e) si edhe, e ndoshta më shumë, kur e ul fuqinë e tij supreme deri në atë nivel sa të mbështetë despotizmin
shpirtëror të disa tiranëve që gjenden në shtetin e tij, në dëm të nënshtetasve të tjerë. Atëhere, nëse pyetet: jetojmë tani në një epokë të ndriçuar?

Përgjigja është: jo, por sigurisht në një epokë të iluminizmit. Që njerzit, shoqëria, në tërësinë e rrethanave të sotme, të vihen në kushte që të shfrytëzojnë me siguri intelektin e tyre, pa ndihmën e tjetërkujt, për çështjet fetare, është diçka e cila do të mungojë për mjaft kohë. Por, sot atyre u është krijuar mundësia për të qënë të lirë dhe pengesat ndaj iluminizmit universal, apo dalja nga minoriteti për të cilin janë fajtorë vetë, gradualisht po sheshohen, shenjat janë të dukëshme. Nga kykëndvështrim, kjo periudhë është e iluminizmit, ose shekulli i Federikos.

vazhdim



Shpallosja, pika kryesore e Iluminizmit

[You must be registered and logged in to see this link.]

Një princ që nuk gjen padenjësi në vetvete kur thotë se e quan për detyrë të mos i urdhërojë njerzit në çështjet fetare, por t’u japë liri të plotë, e që nuk e pranon në vetvete titullin kryepërpjetë të lejëtarit,është ai vetë i ndriçuar dhe meriton të jetë i nderuar nga bota e prej trashëgimtarëve, mirënjohje, për atë që i pari çliroi gjininë njerëzore nga minoriteti, të paktën për sa qe në qeveri, i dha gjithkujt lirinë për të shfrytëzuar arsyen e vet, në gjithë çështjet që interesojnë ndërgjegjen.

Nën atë, klerikë të denjë për t’u nderuar, pa asnjë paragjykim për detyrën e tyre zyrtare, mund t’i paraqesin publikisht dhe lirisht, shqyrtimit të botës, nën veshjen e studiuesit, gjykimet dhe pikpamjet e tyre këtu aty, të ndryshme nga doktrina e zgjedhur; por akoma më shumë mundet një tjetër që s’është i kufizuar nga detyra zyrtare.

Kjo frymë lirie shtrihet përtej, deri atje ku i duhet të luftojë kundër pengesave të një qeverie që keqkupton vetveten. Në fakt, përpara saj shkëlqen edhe një shembull që tek liria nuk gjen asgjë të frikëshme për qetësinë publike dhe bashkpajtimin e përgjithshëm. Njerzit dalin vetë jashtë egërsisë, dalngadalë, nëse nuk i pengon qëllimisht me dredhi.

Vendosa pikën kryesore të iluminizmit, iluminizmin e daljes së njeriut nga minoriteti për
të cilin është fajtor vetë, veçanërisht në çështjet fetare, sepse, përsa i përket artit dhe shkencave, zotërinjve tanë nuk u intereson të bëjnë tutorin për nënshtetasit e tyre; e më tej, ky minoritet, si ç’është edhe më dëmprurësi, është edhe më shnderuesi se çdo gjë tjetër.

Por qëndrimi i mendimit të një kryetari shteti në favor të iluminizmit, shkon më tej dhe kupton se, edhe duke parë legjislacionin e tij, nuk pason rrezik nëse u lejon qytetarëve të shfrytëzojnë hapur arsyen e vet dhe t’i paraqesin botërisht mendimet e tyre mbi një shtrirje më të mirë të këtij legjislacioni, deri edhe një kritikë më e hapur nga ajo e lejuara; mbi këtë kemi një shembull të shkëlqyer, të cilin asnjë monark nuk e ka kapërcyer atë që ne
adhurojmë.

Por, vetëm ai që është i ndriçuar, nuk frigohet nga hijet dhe rradhit sëbashku një ushtri mirë të disiplinuar e numerike, si garanci për paqen publike, mund të thotë çfarë në një republikë nuk guxohet: arsyetoni sa të doni dhe për kë dëshironi, por binduni!

Shfaqet kështu një rrjedhë e çuditëshme dhe epapritur e çështjeve njerëzore; dhe e çdo tjetërgjëje, përsa e konsideruar madhështore, thuajse gjithçka është paradoksale. Një shkallë e lartë e lirisë qytetare, duket e leverdisëshme për çlirimin shpirtëror të popullit e megjithatë vë caqe të pakalueshme; një shkallë më e vogël e saj, siguron, anasjelltas, hapësirën për t’u shpalosur sipas aftësive.

Atëhere kur, natyra ka zhvilluar nën këtë koracë të fortë, filizin që ajo kuron me dashuri, domethënë, grahjen dhe prirjen drejt mendimit të lirë, ky i fundit nga ana e tij do të ndikojë gradualisht mbi mënyrën si do të dëgjohet tek populli (ndaj do të bëhet gjithmonë e më i aftë se liria e të vepruarit) dhe sëfundi, deri edhe parimet qeverisëse, që do t’i gjejë vetë të përshtatëshme për njeriun, i cili tashmë është pak më shumë se një makinë, në përputhje me dinjitetin e tij.

Fund
Perktheu nga italishtja; Aikid Kullolli