Personalitete dhe personazhe qe kane bere historine..!

Edhe ata që nuk janë rritur me Charlie Chaplin dhe filmat e tij, e njohin endacakun. “Ai nuk ishte një yll Hollywood-i”, thotë ekspertja amerikane e Chaplin-it, Lisa Stein Haven, “sepse kur ai ishte një yll, Hollywood-i nuk ekzistonte.” Edhe sot mund të thuash që: Charlie Chaplin është shumë më tepër se sa një aktor. Ai është një legjendë.

Lindur në vitin 1989 (përafërsisht) në Londër, ai ndërroi jetë në Zvicër në vitin 1977 – gjatë jetës ai përjetoi shumë suksese në kinematografi, por edhe shumë skandale. Charles Spencer Chaplin rridhte nga një familje e varfër dhe arriti të fitojë miliona në Hollywood. Filmi i tij “Etja për ar”(1925) tematizon pikërisht këtë kontradiktë: realiteti i trishtuar dhe ëndrra për ar e pasuri.

 Mustaqe të zeza, kapelja, bastuni dhe të ecurit si rosak me këpucët e mëdha – karakteristika të Charlie Chaplin këto që nuk i harron askush. Ashtu si edhe në filmin e tij të parë, me të cilin korri sukses të madh “Fëmija“ (1921) “endacaku“ ndërthurte në figurën e tij, humorin e shakanë me dëshpërimin e melankolinë. As sot e kësaj dite nuk ka figurë tjetër në historinë e kinematografisë, që të jetë kaq e pranishme sa Charlie Chaplin. Qoftë në reklama, në qendra tregtare, në pllakata, në fotografi apo në internet – figura e endacakut me tiparet tipike të aktorit Charlie Chaplin haset kudo dhe në çdo kohë. Chaplin u ka mbijetuar kohërave – ndonëse periudha e tij si regjisor i përket një të shkuare të largët.

Jeta



Charles Chaplin ka lindur në 16 prill 1889 në një zonë të varfër të Londrës. Babai i tij ishte i dhënë pas muzikës hall dhe pas alkoolit, ndërsa nëna ka qenë një këngëtare e thjeshtë. Prindërit u ndanë një vit pas lindjes së Charles. Babai kërkoi që të merrte me vete vogëlushin Charles dhe vëllain e tij Sidney, katër vjeçar. Kjo tentativë dështoi dhe fëmijët qëndruar me nënën, por problemet ekonomike i detyruan vogëlushët, që fëmijërinë e tyre ta kalonin sa në një jetimore në tjetrën. I ati vdiq kur Charlie ishte 12 vjeç, ndërsa nëna pësoi një tronditje psikike dhe u shtrua në një spital psikiatrik ku dhe vdiq në vitin 1928.Këto ngjarje nuk e penguan Charlie të trashëgonte nga nëna pasionin për këngën dhe interpretimin, dhe kështu ai arrin suksesin si një rrufe. Në moshën 25 vjeçare krijon personazhin Charlot, që për pak kohë pushtoi tërë botën, por dhe ndikoi në karrierën e tij artistike. Që në moshën 5 vjeçare, Chaplin u përball për herë të parë me publikun.

Nëna Hannah, aktore teatri, preferonte më mirë ta merrte në teatër kur interpretonte rolet e saj, sesa ta linte në shtëpi vetëm. Në atë kohë, nëna e tij punonte në teatrin e Aldershot në Londër, dhe në një lokal që ishte i frekuentuar vetëm nga ushtarët e zhurmshëm. Për fat të keq, Hannah vuante nga laringjiti dhe një mbrëmje, ndërsa ishte duke kënduar, papritur i zhduket zëri. Ushtarët filluan të hidhnin drejt saj objekte të ndryshme, duke i bërtitur asaj që të ikte. Hannah, tepër konfuze dhe tepër e nervozuar, largohet me lot në sy, ajo ishte hera e fundit që ajo u shfaq në skenë. Drejtori i teatrit, nuk u mendua shumë, mori vogëlushin Charlie për dore dhe e shoqëroi në skenë.

Fëmija tepër i emocionuar fillon të këndojë një këngë popullore, të titulluar “Jack Jones”. Publiku e pëlqeu shumë dhe e mbuloi skenën në të cilën ndodhej ai plot me monedha. Charlie, para se të largohej nga skena, do t’u tregonte të gjithëve sesa para kishte mbledhur dhe kështu veproi. Midis së qeshurave të njerëzve, filloi kështu dalëngadalë karriera artistike e Charlie Chaplin në një teatër të humbur të Londrës. Hannah, pasi kishte braktisur teatrin, kërkonte të ecte përpara duke bërë punë të ndryshme me një makinë gatimi, dhe të rriste e vetme dy vogëlushët e saj Charles dhe Sydney që nuk ishte gjë e lehtë (baballarët e dy fëmijëve, e kishin braktisur). Sikur të mos mjaftonte kjo gjë, Hannah vuante nga një çekuilibër mendor dhe shtrimet në klinikat psikiatrike bëheshin gjithnjë e më të shpeshta. Derisa u largua përgjithmonë nga kjo jetë, Charlie dhe vëllai jetuan për një kohë të gjatë në jetimoren e vendit, ku vuanin braktisjen dhe vetminë.

 Më vonë, kur Chaplin u bë i pasur dhe i famshëm, disa e përshkruanin si një person tepër të trishtuar dhe të dëshpëruar. Në lidhje me këto komente, Charlie reagon në autobiografinë e tij: “Duhet ende të njoh një të varfër, që të ketë nostalgji për varfërinë…ose që të shoh lirinë. Unë nuk gjej asnjë lidhje tek pasuria, përkundrazi ndjehem tepër i lirë…”. I njohur për interpretim që në fëmijëri, Charlie ndjente se ishte i prirur për aktrim. Në autobiografinë e tij shkruan: “Kam provuar profesione të ndryshme…por gjatë kësaj periudhe kurrë nuk e kam humbur dëshirën për t’u bërë aktor “. Charlie u përpoq të mbante gjithnjë të gjallë këtë siguri që kishte në vetvete dhe që më pas i dha shumë mundësi për të ecur përpara. Nëna që ai e adhuronte aq shumë, ka pasur një rol tepër domethënës në formimin artistik të tij.

Kujtonte se shpesh Hannah ulej me fëmijët e saj pranë dritares, duke shprehur komentet për njerëzit që kalonin. Ishte pikërisht kjo ndjeshmëri që e ndihmoi Charlie të arrinte të bënte për vete fansat e tij. Sekreti qëndronte në ndjenjat, që ishin të bashkuara me arsyen dhe besimin në vetvete: “Nuk besoj se mund të mësosh duke interpretuar. Kam parë persona inteligjent që kanë dështuar, si dhe individë të thjeshtë që kanë arritur rezultate të mirë. Për të interpretuar thelbësorja është ndjenja. Kur intelekti dhe ndjenja janë në të njëjtin ekuilibër, atëherë kemi të bëjmë me aktorin superlativ. Karakteristika thelbësore e aktorit të madh, është se duhet të pëlqehet kur interpreton. Duhet të ketë besim tek aftësitë e veta”.

Hapat e parë drejt karrierës artistike

Në vitet 1898, hyn në një shoqëri të vërtetë, që i dedikohej tërësisht muzikës hall: “The Eight Lancashire Lads” të William Jackson, e krijuar nga të rinjtë. Aktorët në përballjen me publikun duhet të arrinin të tërhiqnin vëmendjen e spektatorëve, dhe më mirë se kushdo tjetër këtë gjë e arrinte Charles. Ndër të tjera karriera e tij filloi të zhvillohej me hapa gjigantë. Në moshën 14 vjeçare, tepër kurajoz u prezantua në agjencinë teatrale Blackmore të Londrës, duke arritur të merrte një pjesë në komedinë “Sherlock Holmes”.

Personazhi Charlot sipas Chaplin

Në vitin 1913, ndërsa po interpretonte në Amerikë, në Filadelfia, i propozohet një kontratë me vlerën e 150 dollarëve për javë. Chaplin pranoi dhe vihet në kontakt me një metodë të re pune shumë ndryshe nga ajo me të cilën ishte ambientuar, Keystone arrinte të realizonte edhe dy filma në javë. Puna ishte e shpejtë, nuk kishte kohë për përsëritje, dhe çdo gjë duhej realizuar shumë mirë që në fillim, aktorët duhet të ishin improvizues të zotë. Maska E’, e Keystone lidhet drejtpërsëdrejti me suksesin e Charlie Chaplin.



Në fakt në vitin 1914, krijohet roli i Charlot, për të cilin është shprehur: “Nuk e dija se tek cili grimier të drejtohesha. Ndërsa përqendroja vëmendjen tek gardëroba, mendoja të vishja një palë çorape të grisura, dy këpucë tepër të mëdha, pa harruar bastunin dhe beretën. Dëshiroja që gjithçka të ishte në kontrast, pantallonat e grisura, xhaketa e shkurtër, kapela tepër e vogël dhe këpucët tepër të mëdha. Isha i pasigurt nëse duhej të trukohesha tek të vjetrit, apo tek të rinjtë, më pas u kujtova se Sennett më kishte besuar një person më të matur, i cili arriti të më plakte, pa fshehur mendimin tim. Nuk kisha idenë më të vogël në lidhje me personazhin. Pasi u vesha, kostumi dhe grimi më bënë të kuptoja se çfarë tipi isha. Shpikjet komike dhe gjetjet qesharake më turbullonin vazhdimisht. Personazhi im ishte një personazh origjinal dhe pak familjar tek amerikanët. Për mua ky ishte një personazh i gjallë, që nuk do ta kisha arritur kurrë nëse nuk do të kisha veshur atë kostum dhe nuk do të isha grimuar në atë mënyrë “.

Charlot është një vagabond, jo domosdoshmërish i mirë, por simpatik, që në situata të ndryshme gjendej në kontraste të ashpra të ligjeve morale dhe civile të shoqërisë. Kështu ndodhi në “Dritat e qytetit”, kur publiku filloi të qeshte me rolin e vagabondit. Humori dhe ndjenja, dimensioni romantik dhe patetik, filluan të bashkëjetonin tek Charlot. Chaplin filloi të angazhohej në filmat ku interpretonte në të gjithë aspektet. Por, regjisorët e Keystone nuk pranonin këshillat e tij dhe filluan kështu keqkuptimet dhe grindjet. Në fund, Chaplin merr atë që dëshironte, që nga fillimi i vitit 1914 mund të ishte regjisori i të gjithë filmave të tij. Në dhjetor 1914, Keystone refuzoi rinovimin e kontratës me aktorin holandez, që pretendonte një pagë prej një mijë dollarë në javë.

Por, shumë shpejt mbërrin propozimi i Essanay, që i ofron 1250. Gjatë kësaj periudhe filmat janë të shumtë, midis së cilëve “Charlot principiante” (1915), “Charlot ladro” (1916), “La signorina Charlot” (1915). Ndër të tjera Chaplin fillon të shoqërohet me disa shok që e shoqërojnë në punët e radhës, midis së cilëve aktorja e zonja Edna Purviance. Në 1916 kalon tek një tjetër shtëpi prodhimi, Mutual Film Corporation, ku ndër të tjerëve do të realizohen “Charlot caporeparto” (1916), “Charlot macchinista” (1916), “Charlot pattinatore” (1916), “Charlot ubriaco” (1916). Në 1917 firmos një kontratë me First National Exhibitors Circuit, ku realizon “Charlot soldato” (1918) dhe “Il monello” (1921). Në 1919 themelon me miqtë Mary Pickford, Douglas Fairbanks dhe David Wark Griffith, ‘United Artists’. Së bashku, këta aktorë dëshironin të mundnin sistemin hollivudian. Nga ‘United Artists’ realizohen “La donna di Parigi” (1923), “La febbre dell’oro” (1925) dhe “Il circo” (1928).

 Chaplin nuk kishte asnjë besim, sidomos në fillim, tek kinemaja muzikore. I dukej si një gjetje e rastësishme që i kishte ditët e numëruara. Në biografinë e tij Chaplin shprehet: “Në fillim, asnjë nuk dinte të përdorte muzikën, një darkë e thjeshtë familjare, ishte tepër e qetë, dhe kush mbushte gotën me ujë, krijonte zhurmën e një tamburaje”. Chaplin interpretonte për publikun, por edhe për veten e tij dhe për kinemanë e heshtur. Vagabondi i tij kishte rolin e një memeci. ‘Kisha menduar për mundësitë e zërit të vagabondit, nëse ishte momenti që ai të fliste. Por. Kjo nuk vlejti për asgjë. Nëse do të filloja të flisja, do të isha bërë sigurisht një komik si gjithë të tjerët. Thuajse të gjithë divat e heshtjes, ishin zhdukur me kalimin e kohës, kishim mbetur vetëm pak.

Tani që tingulli filloi të zhvillohej, pamja dhe lëvizjet e Hollivudit po u vinte fundi. Teknikët e tingullit, po rinovonin studiot, dhe filluan të krijonin aparatura të komplikuara’. Në këtë kohë, producentët filluan t’i kërkonin Chaplin filma me zë, por ai, nuk e ndjente ende një gjë të tillë, kështu që vazhdoi të realizojë edhe dy filma të tjera pa zë: “Dritat e qytetit” (1931) dhe “Kohët moderne” (1936). Insistimi, nga ana e tij do të kishte qenë absurd. “Pothuajse asnjë artist, nuk xhironte më filma të heshtur në Hollivud, dhe unë kisha mbetur i vetëm. Deri në atë moment fati më kishte përkrahur, por duke vazhduar me mendimin se arti i heshtjes po ikte nga moda, kjo nuk ishte një perspektivë e guximshme”. Pas gjithë insistimeve të shumta nga ana e producentëve të shumtë, më në fund në këtë periudhë u shfaq edhe filmi i tij i parë me zë “Diktatori i madh”, ishte viti 1940. Chaplin, u shfaq me mustaqe të njëjta me ato të Hitlerit. Vet Roosevelt u tremb, druhej se filmi mund të shfaqte polemika mes Amerikës dhe pjesës tjetër të botës.

Shfaqeshin fraza të tilla si ‘urrejtja ndaj meshkujve do të kalojë, diktatorët vdisnin dhe fuqia që kishin rrëmbyer, do t’i kthehej popullit”. Edhe në filmat e tjerë, kishte tema të tilla që mund të ishin të thjeshta. Në “Charlot apprendista” (1915), Charlot luante rolin e një punëtori që duhej të përballej me një padron tiran. Dhe e njëjta gjë ndodhte edhe në “Kohët moderne” (1936). Që aty, shfaqeshin gjurmët e komunizmit. Chaplin gjithnjë mbrohej me të njëjtën akuzë: “Unë nuk jam komunist, jam një qenie humane, dhe besoj se i njoh reagimet e qenieve njerëzore. Komunistët nuk janë të ndryshëm nga të tjerët, nëse humbasin një krah ose një këmbë vuajnë njësoj si ne.

 Dhe nëna komuniste është njësoj si nënat e tjera. Kur merr lajmin tragjik që fëmijët e saj nuk do të kthehen, fillon të qajë si nënat e tjera. Nuk duhet të jesh komunist për ta ditur. Më mjafton të qenit një qenie njerëzore”. Por për fat të keq, në mes të shumë admiruesve, Chaplin kishte edhe shumë armiq, të cilëve nuk u pëlqente ai i huaj që kishte triumfuar në Hollivud, pa kërkuar kurrë qytetarinë amerikane. Në vitin 1942 në San Francisco, realizohet një shfaqje për të mbështetur bashkimin sovjetik në luftë Chaplin, i kërkohet në minutën e fundit, zëvendësimi i një oratori. Dhe ai pranoi, nën vëzhgimin e FBI filloi me ‘Shokë…’. Është e kotë të thuash që u la në harresë nga persekutimi, agjentët e FBI filluan ta mbanin nën kontroll. Gjetën edhe një aleat në Joan Barry, një aktore me të cilën Chaplin kishte pasur lidhje dashurie më parë.

Gruaja shtatzënë, akuzon Chaplin duke i thënë se ai ishte i ati i fëmijës. Analizat e ADN-së, kundërshtojnë çdo hipotezë të ngritur në emër të tij, por gjykata nuk i njohu përfundimet e analizave. Ishte me të vërtetë një periudhë tepër e ngatërruar dhe Chaplin ishte i detyruar të pranonte atësinë e fëmijës së Barry. Por, ngatërresat nuk mbarojnë këtu, një tjetër ndodhi shfaqet në vitin 1947, “Monsieur Verdoux”. Në pjesën e fundit të filmit, producenti e quan fajtor protagonistin dhe pjesëmarrës në disa vrasje: “ Mundet zoti të ketë mëshirë për shpirtin tënd” dhe Verdoux replikon: “Përse jo? Në fund të fundit i përket”.

 Konservatorët amerikanë, midis së cilëve edhe disa katolikë, akuzojnë Chaplin si të parespektueshëm në lidhje me çështjet e moralit dhe të fesë. Më pas prodhohet edhe “Luci della ribalta” (1953). Chaplin, për fat të keq përfundon në polemika të pafundme amerikane, dhe dëshiron që botërori i parë të realizohet tek Odeon Theatre në Londër dhe me gjithë familjen e tij kthehet në qytetin e lindjes. Pas dy ditë lundrimesh, radio komunikon se ministri i drejtësisë amerikane e kishte anuluar takimin e kthimit të regjisorit, Chaplin nuk mund të kthehej më në Amerikë. Disa thonë se, nëse ai do të ishte prezantuar, asnjë nuk do të mund ta largonte. Por, aktori- regjisor nuk mund të bënte këtë veprim. Në Londër “Luci della ribalta” u prit mjaft mirë. Chaplin dëshironte të jetonte në kryeqytetin anglez, por iu desh të përballej me një ligj tepër të ashpër. Kështu që vendos të transferohet në Corsier-sur-Vivey, në Zvicër, ku vdiq natën e Krishtlindjeve në vitit 1977.

Miqësitë dhe dashuritë

Është e çuditshme të mendosh se fama dhe suksesi mund të shoqërojnë vetminë. Por, edhe në rastin e Chaplin, ndodhi pikërisht kështu. Shpesh në Amerikë, gjendej i vetëm duke shëtitur në rrugët kryesore: “Siç thotë Hamleti ‘Tani jam vetë…Çfarë do të më ndodhë?. Por si veprohet për të njohur njerëz? Ndjehem tepër melankolik”. Gjatë qëndrimit në Amerikë bashkohet me mikun e tij më të mirë Douglas Fairbanks, i martuar për shumë vite me Mary Pickford (e fejuara e famshme e Amerikës). Bashkë me ta krijoi ‘United Artists’, shtëpinë diskografike, në të cilën u realizuan një pjesë e mirë e filmave të tij. Kështu Chaplin përshkuan me nostalgji largimin nga jeta e çiftit Douglas: Gjithnjë kam ndjerë mungesën e Doug: sidomos entuziazmin dhe humorin e tij, kam ndjerë mungesën e zërit të tij në telefon, sidomos të dielën në mëngjes kur më thoshte: ‘Charlie, do të vish për drekë?’. Po kam ndjerë mungesën e miqësisë së sinqertë”.

 Nëse do të flisnin për femrat në jetën e aktorit, do të duhet të thoshim se gjatë gjithë jetës rreth tij kanë qenë femra tepër të bukura, pjesa më e madhe e tyre mund të thuhet se dëshironin të bënin karrierë dhe afroheshin pranë Chaplin. Sigurisht që aktori nuk ishte indiferent ndaj imazhit femërore, por kjo nuk ishte thelbësorja në mendimet e tij. “ Si çdo njeri tjetër, edhe jeta ime private nuk ka pasur një qëndrueshmëri, disa herë shfaqej tepër aktive, ndonjëherë ishte një zhgënjim i vërtetë. Por, kurrë nuk ka qenë në qendër të interesave të mia. Më tepër kam qenë i përqendruar tek interesat artistike, që më tërhiqnin tërësisht…Kur nuk kisha ndonjë gjë të rëndësishme për të bërë zhvendosesha nga një film në tjetrin.

Si të thuash H. G. Wells. Kritikat e shumta kanë shtyrë që filmat e tij të studioheshin në aspektin intim, vagabondi jetonte me partneret e tij marrëdhënie gjithnjë dyshuese. Që këtu, nis ndikimi psikologjik i nënës në fëmijërinë e autorit, ku e kaluara e tij ka qenë tepër e vështirë. Edhe nga këto akuza Chaplin mbrohet: “Në ndryshim nga Freud, unë nuk besoj se seksi është elementi më i rëndësishëm në mënyrën e sjelljes. Është më e lehtë që të përfshihen në psikologjinë e ftohjes, fama dhe turpi i mizërisë”. Tek akuzat dhe mbrojtjet e Chaplin, femrat sigurisht që nuk mungonin. Dashurohet për herë të parë në moshën 19 vjeçare, ajo ishte një balerinë e panjohur, e tipit Hetty Kelly, tre vjet më e vogël se ai. Kjo ishte një dashuri platonike, që zgjati vetëm disa ditë. Regjisori Richard Attenborough, në filmin e tij ”Chaplin”, i jep aktores rolin e Hetty dhe e Oona, bashkëshortja e fundit dhe tepër e dashur për Chaplin; Chaplin kishte gjetur tek Oona, imazhin e thjeshtësisë femërore të balerinës londineze.

Në të vërtetë në autobiografinë e tij, Charlie e dramatizon shumë rolin e Hetty, duke e përshkuar atë si një vizion i dashurisë tipike adoleshente: “Ideja ishte e krijuar nga dashuria, ishte ideali im. Ndjehesha mirë me të duke luajtur golf, një sport që e urrej, ose kur shëtisja në agim në hapësirat e mbuluara me vesë, dhe e shoqëruar nga ndjenjat e ëmbla”. Chaplin propozon Hetty për t’u martuar, por kjo e fundit e refuzon një vendim të tillë, mesa duket nga ndërhyrja e nënës, e cila dëshironte për vajzën e saj një dhëndër më të mirë. Një martesë- skandaloze me 17 vjeçaren Lita Grey përfundon me një divorc gjigand dhe kërcënime të shumta dhe bashkohet me aventurat e tjera jo të këndshme.

“Kam vetëm një peng në jetë, që nuk pata një vajzë”

U shua në shtëpinë e tij në Meksiko Siti, me gruan e tij Mercedez dhe dy fëmijët, Gonzalo dhe Rodrigo, pranë tij. Romancieri kolumbian Gabriel Garsia Markez, fituesi i çmimit Nobel në vitin 1982, ishte i sëmurë me kohë. 12 vjet pas betejës me tumorin linfatik, kanceri kishte pushtuar trupin e tij dhe 3 prillin e shkuar e mori veten nga një pneunomi dhe një infeksion, por të hënën iu lejua të kthehej në shtëpinë e tij. Autori i “Njëqind vjet vetmi” ishte 87 vjeç. Presidenti i Kolumbisë, Juan Manuel Santos, u shpreh në Twitter “një mijë vjet vetmi dhe dëshpërim për vdekjen e kolumbianit më të madh të të gjitha kohrave. Ngushëllime Gabos dhe familjes së tij”. “Gjithmonë me ne, Gabriel” – kështu titullohej e gjithë faqja e parë e të përditshmes El Espectador.

Centralistja në hyrje të gazetës së përditshme “Manifesti” (Itali) u rikthye e hutuar nga gazetari i ri që po kalonte aty pranë, në një mëngjes pranvere: “Dëgjo, ky zotëria thotë që është Gabriel Garsia Markez”. Djaloshi, i shushatur edhe ai, e njohu autorin e “100 vjet vetmi”, vëllimi klasik i një brezi të tërë në botë, me bëmat e kolonel Aurelio Buendias, që nxit revolucione duke i humbur të gjithë dhe përfundon duke krijuar peshq të florinjtë, i qetë dhe heroik si Garibaldi në Caprera. Një libër që, nga viti 1967 ka shitur 50 milionë kopje në 25 gjuhë, duke i dhënë shkrimtarit kolumbian Çmimin “Nobel” për Letërsinë në vitin 1982, dhe duke krijuar bumin e letërsisë amerikano-latine të viteve ’60 dhe ’70.

Garsia Markez tha ngadalë: “Erdha këtu për të parë Rossana Rossanda-n”, atëherë drejtore e gazetës të së majtës. Djali u fut në dhomën e Rossanda-s, i pafrymë dhe tepër i emocionuar, duke thirrur “Rossana, Rossana, ka ardhur Markezi”. Themeluesja e gazetës thotë plot qetësi: “Thuaji, që i lutem të presë 5 minuta”. Autori më i famshëm në botë, miku personal i Fidel Kastros, për vite i dëbuar nga Shtetet e Bashkuara për kritikat kundër politikave të Shtëpisë së Bardhë kundrejt vendit të tij të lindjes, Kolumbia, i dyshuar nga regjimi për trafik armësh, i detyruar të jetonte në emigrim vullnetar në Meksikë, duhet të priste 5 minuta.

Gabo, siç miqtë e thërrisnin Garsia Markezin, profesioni që ai donte më shumë, bile edhe përpara letërsisë, ishte gazetaria. “Të dëgjoja historitë e njerëzve dhe t’i ritregoja ato nëpër faqet e gazetës. Nëse do më pyesnin se çfarë profesioni do të dëshiroje në jetë, një mijë herë do t’i përgjigjesha se dua të bëhem gazetar”, thoshte ai. Në një intervistë për Paris Review, një revistë e sofistikuar letrare, Markezi përsëriti: “E dua gazetarinë më shumë se gjithçka”, duke kujtuar reportazhin e tij të jashtëzakonshëm të viti 1955 “Tregimi i një të fundosjeje”, kronika e përmbysjes së marinarit kolumbian Luis Velasco, që u hodh nga një anije tregtare dhe arriti të mbijetonte. Markezi është një shembull i letërsisë fantastike, i ‘realizmit magjik’. “Unë nuk i dëgjoj kritikët, – vazhdon Markez,- nuk i lexoj kurrë reçensionet, as të mirat e as të këqijat. Kritikët kanë idetë e tyre për atë që duhet të jetë letërsi e mirë. Ndërsa kam respekt për përkthyesit, por u rekomandoj atyre të mos përdorin shënime në fund të faqes.”

Duke qeshur, Gabriel Garsia Markezi i hedh krahun mbi sup djaloshit e i thotë: “Shkojmë të pimë një kafe. Kur doja të studioja për kinema në Romë në Qendrën Kinematografike, kafeja romane është një moment unik. A e di se Rossana është gruaja më inteligjente që un kam njohur dhe që ty do të ndodhë të njohësh në botë, kështu që le ta lëmë të punojë”. Disa vjet më vonë do ta përsëriste këtë gjykim.

Lindi në vitin 1927 në fshatin kolumbian të quajtur Aracataca, ku era sjell me vete ajrin e Karaibeve, shembull për Makondon e “Njëqind vjet vetmi”. Gjyshi i tij kujdesej dhe e edukonte atë, sepse i ati, Gabriel Elijio Garsia kishte 11 fëmijë me gruan Luisa Santiaga Markez dhe 4 të tjerë jashtë martese. Ai (i ati) ishte një telegrafist, homeopat dhe farmacist i dështuar. “Gjyshja ime tregonte historitë më të bukura dhe njëherë më mësoi që nëse thosha që “një elefant fluturon, askush nuk të beson, por nëse thua 425 elefantë fluturojnë, të gjithë të besojnë. Kjo është teknika gazetareske që funksionon nëpër romane”. Gjyshi i Gabos kishte luftuar në Luftën e Njëmijë Ditëve, ai ishte një burrë i fortë e i ashpër, model për ‘Kolonelin’ në romanin më të bukur të Markezit “Askush nuk i shkruan Kolonelit”, heroit të luftrave të humbura, të ndodhur në një regjim të korruptuar, me birin e tij të vrarë, i cili vë bast për një ndeshje gjelash. Dhe kur gruaja e tij i bërtet duke i thënë “Po nëse gjeli nuk fiton? Çfarë do të hamë?, ai i kthehet me një përgjigje stoike : “Do të hamë mut”.

Aventurat e Makondos janë kronikat ku gjeniu Markez na sjell teknikën gazetareske të viteve 900, një gjë të cilën Heminguei nuk diti ta bëjë. Nëse kompania amerikane USA United Fruit ishte simbol i shtypjes për fshatarët, në veprën “Njëqind vjet vetmi” janë varfëria, murtaja, ashpërsia. Politika e Markezit nuk del nga skema e revoltës latino-amerikane, as kur presidenti Bill Klinton e bën mik Gabon. “Lexoja Njëqind vjet vetmi në universitet, në Jurisprudencë, nuk arrija ta hiqja nga dora edhe gjatë leksioneve”, thotë Bill. Elozhe për Kastron dhe Kubën, më vonë për Çavezin e Venezuelës. Edhe kur demokracia është në fund të saj në Amerikën Latine, dhe romancieri rival Mario Vargas Llosa e fton atë të denoncojnë diktaturat, Markezi nuk ndryshon regjistër. Natyra e tij e përulur edhe pas fitimit të çmimit Nobel, i bën me dije Mario Vargasit se në politikë mbase jo, por si shkrimtar Gabo është gjigand.

Pa Markezin nuk do të arrinim të lexonim kurrë kryevepra si Pedro Paramo e Juan Rulfos. Pas trazirave, luftërave, murtajës, Nobelit, librave, dashurive, Garsia Markez gjithmonë buzëqeshte : “Kam vetë një peng në jetë, që nuk pata një vajzë”. Qajnë për të gruaja, të dy djemtë, liderët në të gjithë botën, kritikët që nuk i lexonte dhe miliona lexues.

alt="Pas Nobelit për Letërsi, 1982, Gabriel Garcia Marquez del nga dritarja e trenit në stacionin e Arakataka në Kolumbi për të përshëndetur turmën që e priste" width="300" height="181" />Një karrierë që filloi me pyetjen e së ëmës

“Çfarë t’i them tani babait tënd?” – “Thuaj se dua vetëm një gjë në jetë, dua të bëhem shkrimtar dhe kam për t’u bërë.” Në shkurt 1950, para se të mbushte 23 vjeç, Gabriel García Márquez vendosi t’i ndërpriste studimet në drejtësi, kundër dëshirës së prindërve. Pasioni më i madh i Gabrielit nuk është drejtësia, por bota e historisë. Kështu e përshkruan ai në vitin 2002 në autobiografinë e tij “Të jetosh për të treguar”. Në vitin 1982 Gabriel Garcia Marquez merr çmimin Nobel në letërsi. “Për romanet e tij dhe tregimet e shkurtra, në të cilat fantastikja dhe realja shkrihen në një botë të larmishme të imagjinatës duke pasqyruar jetën dhe konfliktet e një kontinenti”, është vlerësimi i komisionit. Krahas autores kiliane Isabel Allende ai ka qenë përfaqësuesi më i rëndësishëm i këtij “realizmi magjik” në Amerikën Latine. Tani tregimtari i madh kolumbian ndërroi jetë në shtëpinë e tij në Meksiko Siti. “Dua të bëhem shkrimtar dhe do të bëhem.” Premtimin e ka mbajtur.

Fëmijëria në Karaibe

Gabriel Garsia Markez u lind me 6 mars 1927 në Arakataka, në një fshat të Karaibeve kolumbiane, në mesin e plantazheve të bananeve, që në verë dëmtoheshin nga thatësira dhe në dimër nga rrebeshet tropikale. Me një kokëfortësi të ngjashme me atë të të birit më vonë, edhe e ëma këmbënguli dhe në vitin 1926 u martua me një telegrafist, i cili ia kishte fituar zemrën me serenata me violinë natën poshtë dritares. Se si janë bashkuar prindërit e tij, Gabriel Garsia Markez e tregon në romanin e tij “Dashuri në kohët e kolerës”. Shumë nga veprat e tij i kanë rrënjët në vërtetësi. Edhe tregimi i njohur “Kronika e një vdekjeje të paralajmëruar” tematizon ngjarje nga mjedisi i tij. Gabrieli, më i madhi i fëmijëve, rritet te gjyshërit. Gjyshi i jep libra, Gabrieli përpin autorët kolumbianë dhe spanjollë, më vonë edhe Heminguei, Faulkner dhe Kafkën. Gjyshja një pastiçiere dhe rrëfimtare e talentuar, e edukon atë me histori fantastike, i tregon dhoma të ndaluara, ku thotë se jetojnë të afërmit e vdekur. Ushqim për fantazinë e Gabrielit, por edhe burim i maktheve dhjetëravjeçare. Një fëmijë i vetmuar mes grave: gjyshes, hallave dhe shërbëtoreve indiane. “Prej andej”, shkruan Garsia Markez në kujtimet t e tij, “vjen me sa duket bindja ime, se gratë e mbajnë botën, ndërsa ne burrat me brutalitetin tonë historik, sjellin vetëm çrregullim.”

Një botë në ndryshim

Rregull nuk ka as në atdheun e tij. E pavarur nga Spanja që prej fillimit të shekullit të 19-të, Kolumbia në vitin 1886 u bë demokracia e parë në Amerikën Latine. Por vazhdimisht ka luftëra civile të përgjakshme. Kur lind Gabrieli në vitin 1927, merr fund një periudhë e bumit ekonomik, na i cili kanë përfituar qytetet dhe investitorët e huaj. Popullsia e fshatit punon shumë dhe mbetet e varfër. Shkak për protesta sociale, që në vitin 1928 përfundojnë në një masakër. Mbledhësit e bananeve, të cilët demonstrojnë para kompanisë amerikane United Fruit për pagat e papaguara, qëllohen me armë nga trupat qeveritare, ka shumë të vdekur. Edhe këtë ai e përshkruan në librin e tij, bestsellerin e botuar në 1967, “Njëqind vjet vetmi”. Një tjetër ngjarje, që e shoqëron deri sot Kolumbinë, Gabo, siç e quajnë admiruesit e tij, e përjeton fare nga afër si student në Bogota. Vrasjen e kandidatit për president, liberalit të majtë Jorge Eliecer Gaitan, në vitin 1948. Gjë që ndjehet deri sot në aksionet e organizatës guerrilase FARC dhe të dhunës të karteleve të drogës.

Me të ardhura shumë të pakta

Gabriel Garsia Markez i ndërpret studimet dhe mundohet të punojë si gazetar. “Garsia Markez jetonte me të ardhura shumë të pakta”, tregon përkthyesja e tij gjermane Dagmar Ploetz. Në vitin 1958 ai martohet me dashurinë e tij të rinisë Mercedes Barcha, atyre u lindin dy djem. Gati gjithmonë mungojnë paratë. Përvojën e urisë, varfërisë dhe dhunës ai nuk e harron kurrë. Gjithë jetën e tij ai angazhohet për të dobëtit, në vitet 60-të mbështet lëvizjet e Amerikës Latine për pavarësi. Nga kjo periudhë daton miqësia e tij e kritikuar shpesh me Fidel Kastron. Në vitet 90-të dhe 2000 ai lufton kundër krimit dhe trafikut të drogës dhe ndërmjetëson në mes qeverisë dhe guerilasve.

Përralla magjike për të rritur

Suksesi i tij si shkrimtar nis në vitin 1967 me “Njëqind vjet vetmi”. Libri tregon historinë e një familjeje në fshatin fiktiv Makondo, i cili brenda një shekulli kthehet nga një copë tokë me kasolle bambuje në një qytet të lulëzuar. Realiteti dhe fantazia përzihen, libri është plot personalitete të çuditshme dhe ngjarje, që lidhen me historinë e Kolumbisë dhe të familjes së autorit. Për shumëkënd romani është një epos nacional i Amerikës Latine, historinë e së cilës ai pasqyron në mënyrë letrare. Për shkrimtarin libri “Njëqind vjet vetmi” ka qenë si një terapi. Kritiku kolumbian i artit Karlos Rinkon kujton në një intervistë: “Garsia Markez thoshte, se ëndrrat e tij nga shtëpia e gjyshërve deri në shkrimin e romanit kishin qenë makthe. Kur ai i ktheu jetën dhe kujtimet në fiksion, ai shpëtoi prej tyre.”

Gianni Riotta, La Stampa

20 vjetori i largimit nga jeta të pilotit më të mirë të historisë. Si ndodhi ngjarja në Imola, fajtorët, flasin miqtë e brazilianit

Po të futeni në suitën numër 200 të Hotel Castello-s, vendi ku qëndronte Airton Sena, do të shihni që dhoma ka ndryshuar pak që nga viti 1994: aty ndodhet akoma një pasqyrë në formë pikë loti, një radio e vjetër dhe një pikturë e madhe kineze me 4 peisazhe që dominon në dhomën e mjeshtrit.

Më shumë se sa si një varr në varrezat e Sao Paolos, kjo dhomë është kthyer si ‘muze’ i gjërave të Senës, për të cilin këto dy dekada kanë shërbyer për pasurimin e mistikës së idhullit të njerëzve. Pikërisht këtu, 20 vite më parë, kampioni i Formula 1 kaloi natën e tij të fundit gjallë.

Atë natë Sena kishte një sjellje ndryshe, pak të hutuar dhe të çuditshme. Sid Uatkins, shefi i doktorëve sportivë për 26 vjet, kujtoi se si brazilian kishte qarë në shpatullën e tij nga vdekja e Roland Ratzenberger, si pasojë e një përplasjeje me 195 mph në kthesën e Imolas duke shënuar kështu përplasjen e parë fatale në F1në 168 gara. Martin Brundle, i cili qëndronte në një hotel 10 milje larg pistës së garave tha: “E pashë Airtonin teksa kthehej, ishte pak i mërzitur. Folëm pak, por ai nuk ishte i lumtur”.

Askush dhe asgjë nuk mund t’ia përmirësonin humorin Senës. Si zakonisht ai bëri një masazh rikuperues nga trajneri i tij i fitnesit, Josef Leberer. Shkoi për darkë tek Trattoria Rompagnola, në një nga restorantet modeste të Piazza Acquademi. Qëllimi ishte festimi i ditëlindjes së Leberer-it, por asnjë përpjekje për gëzim nuk mund ta fshinte mërzitjen e tragjedisë së pasdites.

Brundle, shok i Senës për plot 11 sezone dhe si dikush që njihte çdo veçori të karakterit të tij, beson se Senës kurrë nuk do t’i shkonte ndërmend të tërhiqej. “Si një shofer, ti sheh se si njerëzit përplasen dhe vriten”, thotë ai. “Nëse do të kishte qenë i mërzitur ose do të kishte frikë nga kjo, atëherë ai nuk do t’i kishte hipur makinës të dielën.”

Sena e ngushëlloi veten me premtimin që duhet të korrte fitoren e 40-të në garën e Imolas, pistë në të cilën ai kishte fituar tre herë dhe në shenjë nderi për Ratzenberger-in do të ngrinte flamurin austriak. Ai u frymëzua edhe nga një bisedë telefonike me të dashurën e tij, Adriane Galisteu, një modele 21 vjeçare, me të cilën do të takohej mbrëmjen e ardhshme në aeroportin Faro kur Sena të kthehej. Sena u shtri në krevatin e tij të dhomës 200, nëse jo i kënaqur, të paktën ishte i qetë.

Ndërsa agoi në fshatin Romanja, Sena e filloi ditën e garës në qetësi të plotën nën diellin rrezatues të pranverës në fushën e stërvitjes së kuajve me Alen Prostin, i cili u shokua nga vdekja e një figure që e konsideronte armik të përjetshëm.

“Xhiro e nxehjes tregoi se Sena ishte tmerrësisht i shpejtë dhe se morali i tij ishte ringritur”, thotë Hill. Berni Ekleston urdhëroi një minutë heshtje në kujtim të Ratzenbergerit. Gjatë kësaj kohe ankthi e pushtoi Senën përsëri dhe u ul në pjesën e prapme të dhomës duke qarë. Ai ngriti shqetësimet e tij në lidhje me pistën e Imolas, në një diskutim privat me Gerhard Berger dhe Majkëll Shumakerin, i cili më vonë ishte pjesë e Shoqatës së Pilotëve.

“Airtoni ishte thellësisht i shqetësuar”, thotë nipi i tij Bruno. “Ishte e qartë që makinat nuk po funksiononin siç duhej atë fundjavë. Ai e kishte kuptuar që pista nuk ishte e sigurtë në ato kushte”.

Brundle, familjar tashmë me sjelljet e Senës thotë se “ekzistonte një paradoks i madh tek Airtoni. Në dhomës e qendrës mjekësore të Barrikelos, Sena kishte treguar dhembshuri të madhe. Ai është nga ata persona që do të aksidentohej bashkë me ty, ose do të shpëtonte ty nga aksidenti”.

“Unë pata një incident të vogël me të në Monza në vitin 93’, ku ai bëri një gabim dhe më përplasi pjesën e prapme kur ne po luftonim për vendin e tretë. Sapo kuptoi që nuk më kishte ndodhur gjë dhe unë isha në rregull ai vazhdoi garën. Garonte së pari me zemër, dhe së dyti me kokë”. Airtoni nuk ishte budalla, por ishte i bindur që bota ishte kundër tij – në F1 ai mendonte kushdo, përfshirë Jean-Marie Balestre, presidentin e FIA-s ishin kundra tij. Sena e kishte një dhuratë të dhënë nga Zoti aftësinë për të pilotuar përtej limiteve.

Gjatë kohës kur ankthi para garës kishte pushtuar garazhin Williams, Sena dukej më i shqetësuar se zakonisht. Ai filloi ta shqyrtonte makinën plot dyshime. Sipas ish-shefit të tij Betise Asumpkao, Sena sikur nuk donte ta fitonte atë garë.

Nga ana tjetër, shoku i tij i skuadrës, Hill, e interpretonte ndryshe sjelljen e Airtonit: “Nuk ndodhesha pranë tij gjatë asaj kohe. Njerëzit i kishin lënë hapësirë atij, i pëlqente të qëndronte vetëm. Sikur kishte ndërtuar një mur, dhe ishte tepër e vështirë të krijoje një marrëdhënie me të. Isha paksa i tronditur nga fakti që e kisha shok skuadre, por mendoja se do të mësoja shumë gjëra nga ai. Por kjo nuk ishte e thënë”.



Dukej qysh në fillim që Sena kishte disa parandjenja të frikshme të asaj që do të ndodhte. Kur nisi gara, Lotusi i Pedro Lami përplasi pjesën e prapme të të Benettonit të Lehtos. Flamurët e verdhë që valëviteshin, dhe dalja në pistë e Makinës së Sigurisë, e bënë Senën të mendojë se kjo ishte një fundjavë e mallkuar.

Pista e Imolas ishte më e ndërlikuar se çdo pistë tjetër. Kurba e vështirë e Tamburello-s, kthesa në formë U-je e Tosa-s, një sekuencë e drejtë piste prej 3 miljesh, dhe ndryshime të mëdha në lartësinë e pistës ishin elementë që e bënin atë pistë ndryshe nga të tjerat. Pas rifillimit të garës, Sena po pilotonte në çdo seksion të pistës si një i çmendur. Xhiro e tij prej 1 minute e 25 sekondash ishte kaluar vetëm nga dy pilotë të tjerë në fund të garës – një arritje e jashtëzakonshme, duke qenë se ai kishte goma të buta dhe serbator të mbushur me karburant.

Duke kryesuar me 0.6 sekonda mbi Shumakerin, ai e nisi xhiron e 7 duke u future në kthesën e Tamburellos me një shpejtësi prej 190 miljesh për orë. Uatkins i ulur në makinën mjekësore i tha shoferit të tij Mario Kasoni se “pritej të ndodhte ndonjë aksident nga momenti në moment”. Edhe Shumakeri po ashtu, e pa që makina përpara nuk po përgjigjej siç duhej. Ajo që pasoi ishte një makina e Senës me një shpejtësi të llahtarshme që shkoi drejt zhavorrit e më pas u përplas me murin e betonit.

Shokut të tij të skuadrës, Hill-it, nuk po i besohej që gjithë këto gjëra po ndodhnin njëra pas tjetrës. Ndërsa Brundle, i cili e përfundoi garën në vend të 7 tha se “kthesa e Tamburrello-s ishte kthesë e frikshme, dhe se aksidentet që ndodhnin aty nuk ishin të vogla”. Dhe ky ishte një nga aksidentet më të mëdha. Edhe pse Sena e kishte ulur shpejtësinë deri në 130 mph (milje për orë), përplasja e tij nga krahu i djathtë ishte shumë e fortë. Ishte komentatori dhe miku i tij, braziliani Galvao Bueno, i cili tha në televizionin Globo Netëork se gjendja Ajrtonit ishte tepër e rëndë.

Në pistë dukeshin njollat e gjakut të Ajrton Senës. Juan Manuel Fangio nga Buenos Aires, 5 herë kampioni i botës dhe një figurë më të cilën madhështia e Senës mund të krahasohej, tha se “kur pashë atë që ndodhi, fika televizorin sepse e dija që kishte vdekur”.

Ualtkins, i cili po merrej me mjekimin e Senës tha se ishte e pamundur që të jetonte pas plagëve të marra poshtë helmetës së verdhë. “Pasi psherëtiu, trupi i tij u relaksua plotësisht,” tha kirurgu. “Në atë moment shpirti i tij u nis”.Brundle u shpreh se nuk e kishte kuptuar menjëherë që aksidenti ishte fatal. “Mendoja se ishte Damon që ishte përplasur. Na thanë se ai kishte lëvizur kokën, dhe menduam se gjithçka do të shkonte mirë, por nuk na ra ndërmend që kjo ishte lëvizja e fundit e një njeriu që po vdes”. Magjistari, artisti dhe ikona me emrin Sena, nuk ishte më. Ishte ora 2 e 17 e drekës. Por sipas parimeve të ligjit italian, Dr. Maria Theresa Fiandri, shefja mjekësore e Bolonjës, nuk dha një njoftim zyrtar për vdekjen e Senës deri në orën 6:40 të pasdites. Çdo përpjekje për ta ringjallur atë gjatë 4 orëve që Sena u mor nga ambulanca ajrore, ishin të pashpresa. Ajrton Sena pësoi fraktura të mëdha në kafkë, kur copa e rrotës së përparme të makinës goditën helmetën e tij. Edhe pas kësaj tragjedie, gara rifilloi 38 minuta pas aksidentit të Senës. Gara u fitua nga Shumakeri. I vetmi konçesion që FIA ndërmori ishte të mos derdhej shampanjë në podium.

Brundle dukej tepër i zemëruar dhe i inatosur që gara vazhdoi. “Edhe sot e kësaj dite inatosem kur e mendoj atë ditë. Ajo që më mërzit më shumë ishte se ne garuam mbi gjakun e tij për 55 xhiro. Mendoj se kjo tregoi mungesë respekti dhe se nuk ishte gjëja e duhur për t’u bërë. Një heshtje e madhe ra në Imola atë pasdite. Nuk e dija që Sena kishte vdekur, deri kur përfundova garën.

Edhe pronarja e Hotel Castello-s shkoi në spital atë ditë për t’i dhënë jetë djalit të saj të dytë. Atje ajo mësoi në lajme për vdekjen e brazilianit që jetonte në dhomën 200 të hotelit të saj që prej vitit 1989. Nga njëra anë ishte e lumtur për lindjen e djalit të saj, por nga ana tjetër ndjeu shumë keqardhje. Në kujtimet e saj: Sena mbetet një njeri i dashur dhe një pilot që donte të fitonte me çdo kusht. Babai dikur i kishte thënë : “Nëse do të bësh diçka, duhet ta bësh më së miri”.

Shpjegimi i plotë i arsyes se pse Sena, personi i cili e bënte një makinë Formula 1 të kërcente, eci drejt në kthesën e Tamburello-s ka disa këndvështrime. Shoku i tij i skuadrës, edhe pas 20 vitesh kërkimi të arsyes së vërtetë, e sheh këtë aksident si një gabim në pilotim. “Unë isha i vetmi person që në të njëjtën ditë, në të njëjtën pistë, kisha të njëjtën makinë. Nuk do ta bëja një gjë të tillë për asnjë arsye. Sipas meje ai ka ushtruar presion të madh te makina”.

Ndryshe nga Hill, Brundle thotë se “e kam shumë të vështirë të jap një përgjigje të saktë të asaj që mund të ketë ndodhur. Por mendoj që makinat në atë kohë nuk kishin aq mjete të duhura, dhe Sena duke ushtruar shumë presion mund të ketë bërë që kolona kryesore e makinës të ketë dështuar”.

Gjyqtarët e Gjykatës Supreme në Romë pranuan variantin e Brundle. Në vitin 2007, pas një gjyqi që zgjati më shumë se një dekadë, ata gjetën një zgjidhje për aksidentin e Senës. Sipas tyre shkak ishte thyerja e kolonës kryesore e cila ishte projektuar dhe punuar keq. Përgjegjësia ra mbi projektuesin e makinës Williams. Por fajtorët nuk u arrestuan. Kjo edhe për arsyen se vendimi i gjykatës u kontestua. Adrian Neui arkitekti i Williams-it të Senës, dha arsyet e tij se pse hipotezat e Gjykatës nuk ishin të vërteta. Por edhe ankesat e Hill, për gungat e shumta në pistë, janë me vend. Edhe vetë Sena ishte ankuar për sipërfaqen jo të rregullt të pistës.

Ankesat e Senës për sigurinë e pistës ishin shpërfillur. Për të mbrojtur makinat, pista duhej rishikuar, por gjithsesi Sena nuk e pa të arsyeshme ta ulte shpejtësinë dhe përfundoi duke u përplasur në murin prej betoni. Tani, në vend të murit ndodhet vetëm një gardh teli i mbuluar me flamurë brazilianë dhe buqeta të vogla me lule si shenjë për të treguar vendin ku jeta e pilotit përfundoi. “Ai është kthyer në një vend të shenjtë,” thotë Hill. “Është një vend që u jep mundësinë njerëzve të tregojnë përkushtimin dhe kujtimin e idhullit të tyre”.

Hill e di që nuk do ta kishte fituar kurrë kampionatin në vitin 1996, sikur mos të kishte ndodhur tragjedia e Senës. Por admirimi për pilotin me të cilin shpenzoi tre gara me makinën Williams, është i pakufishëm. “Ai kishte një mision. T’i përkushtohej me gjithë zemër profesionit të tij. Unë besoj se ai ishte një nga pilotët e garave më të guximshëm, më i talentuari dhe më interesanti. Nuk besoj se do të shohim një tjetër si ai.”

Edhe 20 vjet më pas, askush nuk ndodhet në nivelin e tij. Shumakeri, Fangio, Prost, Vettel kanë fituar më shumë tituj, por Sena mbahet si piloti më i madh i të gjitha kohrave. Mika Hakinen, David Kultard, Fernando Alonso, Luis Hamilton e vlerësojnë shkathtësinë e tij në pilotim. Brundle mahnitej nga mënyra se si Sena pilotonte në Monte Karlo. Bruno, nipin të cilin Airton Sena e shihte si trashëgimtarin e tij natyral, thotë: “Njerëzit e dinë që ai po luftonte për diçka më të rëndësishme se sa thjesht fitimi i një gare. Ai ishte i bindur që e kishte dhuratë nga Zoti këtë aftësi. Kishte besim. Janë cilësitë që i bëjnë disa njerëz të veçantë.”

Nga Oliver Brown, The Telegraph